મુઘલ કાળથી લઈને બ્રિટીશ કાળ અને આજ સુધી વક્ફમાં થતી રહી છે સુધારાની માગ
ભારતમાં બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી શાસન દરમિયાન વકફ વ્યવસ્થાપનમાં સુધારાની જરૂરિયાત ઊંડે અનુભવાઈ હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન, સર સૈયદ અહેમદ ખાન જેવી અગ્રણી હસ્તીઓ સુધારા માટે અગ્રણી અવાજ તરીકે ઉભરી આવી. એક પ્રભાવશાળી વિદ્વાન અને સુધારક તરીકે, સર સૈયદે માન્યતા આપી હતી કે વકફ મિલકતોનું સંચાલન કરવામાં અસમર્થતા સામાજિક લાભ માટેની સંભવિતતાને અવરોધે છે.
કેન્દ્ર સરકારે બુધવારે ગૃહમાં વકફ સંશોધન બિલ રજૂ કર્યું છે. વકફના સંચાલનમાં સુધારાની માગ નવી વાત નથી. વકફ વહીવટકર્તાઓ, એટલે કે મુતવલ્લીઓની ભૂમિકા અને જવાબદારીઓ અંગે વિવાદ અને સુધારાની માંગ ઐતિહાસિક રીતે ચાલી રહી છે. આ મુદ્દો જુદા જુદા સમયગાળામાં ચાલુ રહ્યો છે, જે વકફ વહીવટની જટિલતા અને ઇસ્લામિક સમાજમાં તેનું મહત્વ દર્શાવે છે. 1932માં યુનાઈટેડ પ્રોવિન્સની મુસ્લિમ પબ્લિક એન્ડ ચેરિટેબલ વક્ફ કમિટીના અહેવાલમાં પણ બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન વહીવટકર્તાઓની ભૂમિકા સાથે સંકળાયેલી ખરાબીઓ તરફ ધ્યાન દોર્યું હતું.
બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી સમયગાળા દરમિયાન સુધારાની માંગ
ભારતમાં બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી શાસન દરમિયાન વકફ વ્યવસ્થાપનમાં સુધારાની જરૂરિયાત ઊંડે અનુભવાઈ હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન, સર સૈયદ અહેમદ ખાન જેવી અગ્રણી હસ્તીઓ સુધારા માટે અગ્રણી અવાજ તરીકે ઉભરી આવી. એક પ્રભાવશાળી વિદ્વાન અને સુધારક તરીકે, સર સૈયદે માન્યતા આપી હતી કે વકફ મિલકતોનું સંચાલન કરવામાં અસમર્થતા સામાજિક લાભ માટે તેમની સંભવિતતાને અવરોધે છે. તેમણે આધુનિક વ્યવસ્થાપન માળખાં અને વધુ જવાબદારીની હિમાયત કરી જેથી આ સંપત્તિઓનો મુસ્લિમ સમુદાયના લાભ માટે યોગ્ય અને અસરકારક રીતે ઉપયોગ કરી શકાય.
તેમણે કહ્યું હતું કે, “વકફના નિયંત્રણ, સંચાલન અને સુધારણાના પ્રશ્ને ભારતના મુસ્લિમ સમુદાયનું લાંબા સમયથી ધ્યાન દોરવામાં આવી રહ્યુ છે. 1887ની શરૂઆતમાં, સર સૈયદ અહેમદ ખાને અખિલ ભારતીય મુહમ્મદ એજ્યુકેશનલ કોન્ફરન્સની બેઠકમાં વકફ મિલકતોના વહીવટમાં સુધારા માટેનો ઠરાવ રજૂ કર્યો હતો. 1888માં પણ તેમણે આ વિષય પર અન્ય ઠરાવને સમર્થન આપ્યું હતું, જ્યારે 1889, 1903, 1905, 1906 અને 1913માં પણ આ પ્રકારના ઠરાવો પસાર કરવામાં આવ્યા હતા. આ ચળવળના પરિણામે સરકારે તમામ પ્રાંતોના મુસ્લિમ પ્રતિનિધિઓની એક પરિષદ બોલાવી હતી.
અધિકારીઓ અને બિન-અધિકારીઓની આ બેઠકમાં આ વિષય પર ચર્ચા કરવામાં આવી હતી અને પરિણામે એક ખરડો તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો, જે ઈમ્પિરિયલ લેજિસ્લેટિવ કાઉન્સિલમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ થોડા મહિનાઓ પછી પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ શરૂ થયું અને યુદ્ધની પ્રતિબદ્ધતાઓને કારણે સરકારે તેના પર કોઈ પગલાં લીધાં નહીં. જનતા આ બિલની તરફેણમાં હતી અને તમામ સમુદાયોના અગ્રણી નેતાઓએ તેને કાયદો બનાવવા વિનંતી કરી હતી. આખરે આ બિલ 1920માં XIV એક્ટ ઓફ 1920 તરીકે પસાર કરવામાં આવ્યું હતું.”
મુઘલકાળમાં વક્ફ પ્રશાસન
ઐતિહાસિક રીતે મુઘલ સમ્રાટ અકબરના શાસનકાળમાં પણ વક્ફ પ્રશાસનને વિશેષ નિયમો દ્વારા સંચાલિત કરવામાં આવતુ હતુ જેથી ન્યાય અને સમાનતા સુનિશ્ચિત થઈ શકે. અકબરના યુગમાં પણ વક્ફની અખંડતા અને ઉદ્દેશ્યની રક્ષા માટે સુવ્યવસ્થિત પ્રબંધન પ્રથા જોવા મળી હતી.
વક્ફની પ્રોપર્ટીના દુરુપયોગથી બ્રિટીશ શાસનકારો પણ ચિંતિત હતા. બંગાલ રેગ્યુલેશન XIX ઓફ 1810માં બોર્ડ ઓફ રેવન્યુ દ્વારા એન્ડોમેન્ટ્સના પ્રબંધકોની નિયુક્તિ કે પ્રોપર્ટીની વ્યવસ્થાપન અને દેખરેખ માટે યોગ્ય પ્રાવધાન કરવા માટેની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. એ રસપ્રદ છે કે આ રેગ્યુલેશન સમ્રાટ અકબર દ્વારા આઈન-એ-અકબરી માં વક્ફ પ્રબંઘન, નિયંત્રણ અન દેખરેખ માટે નિર્ધારિત દિશાનિર્દેશોનું પાલન કરવાનો હતો. મદ્રાસ અને બોમ્બે પ્રેસિડે્સીએ પણ આ જ ઉદ્દેશ્યથી રેગ્યુલેશન VII ઓફ 1817 (મદ્રાસ) અને રેગ્યુલેશન ઓફ 1827 (બોમ્બે) લાગુ કર્યો. સરકારે ન માત્ર વક્ફની કુશળતાથી દેખરેખ કરી, પરંતુ તેને ઉદારતાપૂર્વક અનુદાન પણ પ્રદાન કર્યુ.
વકફ મિલકતોના સંચાલનમાં વ્યવસ્થાપકની ભૂમિકા સદીઓથી વિવાદનો વિષય રહી છે. ઇસ્લામિક સમાજોના સામાજિક-આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક જીવનમાં વકફ પ્રણાલીએ ધાર્મિક થી લઈને પરોપકારી ઉદ્દેશ્યો સુધીની અનેક મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકાઓ ભજવી છે, મુતવલ્લી, જે ટ્રસ્ટી તરીકે કાર્ય કરે છે, તે વકફ મિલકતોના વહીવટ માટે જવાબદાર છે અને સુનિશ્ચિત કરે છે કે સ્થાપકના ઇરાદાઓ પરિપૂર્ણ થાય છે. જો કે, આ ભૂમિકા ટીકા અને વિવાદોથી મુક્ત રહી નથી, જે બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી સમયગાળા સુધી ફેલાયેલી છે.
1932ની મુસ્લિમ પબ્લિક એન્ડ ચેરિટેબલ વક્ફ કમિટીના અહેવાલમાં વકફ અને મુતવલ્લીની ભૂમિકા સાથે સંકળાયેલી ખરાબીઓનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો. તેમાં મુતવાલીઓએ વકફની મિલકતો કેવી રીતે વેચી અથવા ગીરો મૂકી અને વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો માટે આવકનો દુરુપયોગ કર્યો તે વર્ણવ્યું હતું. સમિતિએ તેના અવલોકનો સંક્ષિપ્તમાં આ રીતે રજૂ કર્યા હતા કે, કેટલાક કિસ્સાઓમાં, મુતવલ્લીઓએ વકફ મિલકતો વેચી અથવા ગીરો મૂકી. કેટલી સંપત્તિ ટ્રાન્સફર કરવામાં આવી છે તેનો અંદાજ કાઢવો મુશ્કેલ છે, પરંતુ તે નોંધપાત્ર રકમ છે.
અનેક કિસ્સાઓમાં, વકફની આવકનો દુરુપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો અને મુતવલ્લીઓ દ્વારા તેમની અંગત જરૂરિયાતો માટે ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો. આ સમસ્યા વ્યાપક છે અને અનેક લોકો દ્વારા તેની પુષ્ટિ કરવામાં આવી છે.
બહુ ઓછા મુતવલ્લીઓ વકફના નિયમિત અને સચોટ હિસાબ જાળવે છે. શંકા અને તપાસથી બચવા માટે ઘણી ચતુરાઈઓ અપનાવવામાં આવે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં ડ્યુઅલ એકાઉન્ટ્સ જાળવવામાં આવે છે, જેમાંથી એક જાહેર જનતા માટે છે, જ્યારે બીજામાં નકલી એન્ટ્રીઓ છે.
1923નો મુસ્લિમ વક્ફ એક્ટ તેના નિર્ધારિત ઉદ્દેશ્યો સિદ્ધ કરવામાં નિષ્ફળ રહ્યો છે. આ એક્ટમાં તેની જોગવાઈઓનો અમલ કરવાની કોઈ જોગવાઈ નથી. મુતવલ્લીઓ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલા હિસાબોનું ઓડિટ કરવામાં આવે છે, પરંતુ બહુ ઓછા ઓડિટર વકફની આવક અથવા તેના વહીવટની ઊંડાણપૂર્વક તપાસ કરે છે. જિલ્લા ન્યાયાધીશો પાસે પણ આ ખાતાઓની વિશ્વસનીયતા તપાસવાનો સમય નથી. આમ, તે એક્ટના ઉદ્દેશ્યને ખતમ કરવામાં નિષ્ફળ રહ્યા છે.
ઘણા કિસ્સાઓમાં મુતવલ્લીઓ વક્ફને તેમની અંગત મિલકત તરીકે માનતા હતા અને તેના મૂળ વિશે પૂછપરછને તેમના અધિકારોમાં દખલ ગણતા હતા.
કમિટીની ટિપ્પણીઓ
કમિટીએ વકફ વ્યવસ્થાપનની પ્રથાઓ અંગેની તેની તપાસના પરિણામોનો સારાંશ આ રીતે આપ્યો: “અમે જાણીએ છીએ કે કેટલાક વકફ સારી રીતે સંચાલિત કરવામાં આવે છે અને તેમના મુતવલ્લીઓ વકફના ઉદ્દેશ્યો પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવે છે, પરંતુ અમને એ નિષ્કર્ષ પર આવવાની ફરજ પડી છે કે મોટા ભાગના વક્ફની સ્થિતિ અત્યંત અસંતોષજનક છે અને તેમા તાત્કાલિક સુધારાની જરૂર છે.
અનેક પુરાવાઓ અને અભિપ્રાયો ટાંકીને કમિટીએ જણાવ્યું હતું કે, સર તેજ બહાદુર સપ્રુએ જણાવ્યું હતું કે, “મેં મારી વ્યાવસાયિક ક્ષમતામાં ઘણા વકફ કેસોમાં ભાગ લીધો છે અને હું માનું છું કે ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટના સંચાલનમાં હિન્દુ અને મુસ્લિમ બંને ટ્રસ્ટીઓ સમાન રીતે ખરાબ છે.” તેમણે એક ઉદાહરણ આપ્યું કે મોટા ભાગના કેસમાં 70% આવક ક્યારેય વકફ હેતુ માટે ઉપયોગમાં લેવાઈ જ નથી.
જસ્ટિસ નિયામાતુલ્લાએ કહ્યું, “હું માનું છું કે ઘણા મુસ્લિમ વક્ફનું સંચાલન યોગ્ય રીતે નથી થઈ રહ્યું અને તેમની આવકનો દુરુપયોગ થઈ રહ્યો છે.” ન્યાયાધીશ સર શાહ મુહમ્મદ સુલેમાને કહ્યું, “સામાન્ય રીતે જે આવક વકફના હેતુઓ માટે ખર્ચવી જોઈએ તે સંપૂર્ણ રીતે ખર્ચવામાં આવતી નથી. મને ડર છે કે મુતવલ્લીઓ દ્વારા દુરુપયોગના મામલાઓ છે.” ઘણા મુતવલ્લીઓ અને સંચાલકોના નિવેદનો પરથી સ્પષ્ટ થયું કે તેઓ ટ્રસ્ટ પ્રત્યેની તેમની જવાબદારીઓનું ઉલ્લંઘન કરી રહ્યા છે.
વર્તમાનમાં સુધારાની માગ
આજકાલ, સામાજિક-આર્થિક પડકારોનો સામનો કરવા માટે વકફની ક્ષમતા વિશે વધતી જતી જાગૃતિને કારણે સુધારાની માંગ ફરી વેગ પકડી રહી છે. વકફ વ્યવસ્થાપનને આધુનિક બનાવવા માટે મજબૂત નિયમનકારી માળખું અને ટેકનોલોજીનું એકીકરણ આવશ્યક માનવામાં આવે છે. આ વિકાસ વકફ વહીવટને સામુદાયિક વિકાસ અને ગરીબી નાબૂદી માટે અસરકારક સાધનમાં પરિવર્તિત કરી શકે છે.
