ભોલેનાથ ત્રિશૂળ અને ડમરુ કેમ ધારણ કરે છે ? મહાદેવની મુઠ્ઠીમાં છે સમગ્ર સંસાર
કફ, વાત અને પિત્ત ત્રિદોષો પર ભગવાન શિવનું સંપૂર્ણ નિયંત્રણ છે. તેવી જ રીતે, તે સત, રજ અને તમ ત્રણ ગુણો પર પણ વિજયી છે. એટલા માટે ભગવાન ભોલેનાથને ગુણાતીત કહેવામાં આવ્યા છે. સ્કંદ પુરાણ અને શિવ પુરાણમાં આ ત્રિદોષ અને ત્રિગુણને ત્રિશુલ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યા છે.
ભગવાન શિવની તસવીર કે મુર્તિ જોવ ત્યારે હંમેશા તમને ભગવાન તેમાં ત્રિશૂળ અને જમરૂ ધારણ કરેલા દેખાશે. આ અવધારણા શિવપુરાણ અને સ્કંદ પુરાણમાં વર્ણિત અલગ અલગ પ્રસંગોમાંથી લેવામાં આવી છે.આ પુરાણોમાં ભગવાન શિવના ડમરૂ અને ત્રિશૂળનું વિશેષ મહત્વ જણાવ્યું છે. શિવપુરાણના એક પ્રસંગ અનુસાર ત્રિશૂળને ત્રણ ગુણ સાથે જોડવામાં આવ્યું છે. આ ત્રણ ગુણ છે વાત, પિત અને કફ, કહેવાય છે કે જે માણસ ત્રિશૂળ પર નિયંત્રણ સાધી લે તેમને પછી સંસારની ચિંતા નથી રહેતી, તેમનું મન વિચલિત નથી થતું.
શિવપુરાણમાં એક અન્ય પ્રસંગમાં ત્રિશૂળનું અધ્યાત્મિક વ્યાખ્યાન જોવા મળે છે, હંમેશા ત્રિશૂળ ને ત્રિગુણ (સત,રજ,તમ) સ્વરૂપમાં લેવામાં આવે છે.એવું કહેવાય છે કે ભગવાન શિવનું ત્રણેય ગુણો પર પણ આધિપત્ય હતું. જ્યારે વ્યક્તિ ત્રણ ગુણો પર વિજય મેળવે છે, ત્યારે તે તમામ ગુણો અને ખામીઓથી પરે છે અને સર્વશક્તિમાન બની જાય છે. તેવી જ રીતે, ડમરુને આનંદ તરીકે અર્થઘટન કરવામાં આવ્યું છે. સ્કંદ પુરાણમાં પણ ભગવાન શિવના ડમરુ અને ત્રિશુલનો ઉલ્લેખ ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે છે.
ત્રિશુલ ભગવાન શિવના હાથમાં
સ્કંદ પુરાણમાં ભગવાન શિવને મહાન યોગી તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. એવું કહેવાય છે કે તેનો ત્રિશૂળ (કફ, વાત અને પિત્ત) પર વિજય છે. સ્કંદ પુરાણ અનુસાર, ભગવાન શિવ પોતાની યોગ શક્તિના આધારે ત્રિશૂળને પોતાની મુઠ્ઠીમાં બાંધે છે. આમાં ત્રિશૂળને મુઠ્ઠીમાં રાખવાના ઉપાયો પણ જણાવવામાં આવ્યા છે. એવું કહેવાય છે કે ત્રિશૂળ પર નિયંત્રણ રાખવાથી ભગવાન શિવને દુનિયાની કોઈપણ બીમારી નથી થતી. જ્યારે વ્યક્તિ રોગોથી મુક્ત થાય છે, ત્યારે તેનું મન વિચલિત થતું નથી અને તે સરળતાથી સમાધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે.
ભગવાન શિવનું ડમરુ આનંદનું પ્રતીક છે
શિવપુરાણ અનુસાર, ભગવાન શિવને સહજ સમાધી પ્રાપ્ત હતી. પોતાના પત્ની સતી યોગા અગ્નિમાં ભસ્મ થઈ ગયા પછી ભગવાન શિવ 87 હજાર વર્ષ સુધી સ્વયંભૂ સમાધિમાં રહ્યા. હવે વાત કરીએ ડમરુની વાસ્તવમાં, શિવપુરાણ અને સ્કંદ પુરાણમાં ડમરુને સુખનું પ્રતીક કહેવામાં આવ્યું છે. પુરાણો અનુસાર, જ્યારે પણ ભગવાન શિવ સમાધિમાં જાય છે, ત્યારે તેઓ નારાયણના દર્શન કરે છે અને આનંદના પ્રભાવ હેઠળ ડમરૂ વગાડે છે.
ચરક સંહિતામાં ત્રિશુલનું વર્ણન છે.
વર્તમાન સંદર્ભમાં પણ ભગવાન શિવના ત્રિશૂળ અને ડમરુની વ્યાખ્યા ઋષિઓ તેમજ ચિકિત્સકો દ્વારા કરવામાં આવી છે. ચરક સંહિતામાં કફ, વાત અને પિત્તને તમામ પ્રકારના રોગોના મૂળ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. આ પુસ્તક અનુસાર, માનવ શરીરમાં થતા તમામ રોગો આમાંથી એક ખામીથી શરૂ થાય છે. ઘણી વખત વ્યક્તિમાં એક કરતા વધુ ખામી હોય છે અને આવી પરિસ્થિતિઓમાં લોકો અસાધ્ય રોગોનો ભોગ બને છે. ચરક સંહિતામાં આ ત્રણ દોષોથી બચવાના ઉપાયો પણ જણાવવામાં આવ્યા છે. આમાં ભગવાન શિવનો અષ્ટાંગ યોગ મહત્વપૂર્ણ છે.
