PNB કૌભાંડના આરોપી મેહુલ ચોક્સીની ધરપકડ કરાયેલા દેશ સાથે ભારતના કેવા સંબંધો છે? શું તેનું પ્રત્યાર્પણ સરળ બનશે?
બેલ્જિયમ પોલીસે ભારતના ભાગેડુ હીરા ઉદ્યોગપતિ મેહુલ ચોકસીની ધરપકડ કરી છે. ચોક્સીની ધરપકડ બાદ, પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવી રહ્યો છે કે શું તેને ટૂંક સમયમાં ભારત લાવવામાં આવશે. બંને દેશો વચ્ચે પ્રત્યાર્પણ સંધિમાં કયા પ્રકારની જોગવાઈ છે?
દિલ્હીથી લગભગ 6 હજાર કિલોમીટર દૂર બેલ્જિયમ દેશ છે. યુરોપનો એક નાનો દેશ. જેની સરહદો જર્મની અને ફ્રાન્સ જેવા શક્તિશાળી દેશો સાથે છે. એ જ બેલ્જિયમ પોલીસે ભારતના ભાગેડુ હીરા ઉદ્યોગપતિ મેહુલ ચોકસીની ધરપકડ કરી છે. એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે ધરપકડ 12 એપ્રિલ – શનિવારના રોજ થઈ હતી. મેહુલ ચોકસી 65 વર્ષના છે. ભારતની સૌથી મોટી જાહેર ક્ષેત્રની બેંકોમાંની એક, પંજાબ નેશનલ બેંકમાં લગભગ 13,500 કરોડ રૂપિયાના લોન છેતરપિંડીના સંબંધમાં ભારત તેને શોધી રહ્યું છે. તે 2018 થી ભારતીય તપાસ એજન્સીઓને ટાળી રહ્યો છે.
માર્ચ 2023 માં, ઇન્ટરપોલે ચોક્સી સામેની રેડ કોર્નર નોટિસ પાછી ખેંચી લીધી. ત્યારથી, ભારતની તપાસ એજન્સીઓ – ED અને CBI – તેમને બેલ્જિયમથી ભારત પ્રત્યાર્પણ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે. આ વર્ષની શરૂઆતમાં, બેલ્જિયમે ભારત સરકારને જાણ કરી હતી કે ચોક્સી અને તેની પત્ની હવે એન્ટિગુઆથી બેલ્જિયમ ગયા છે. ચોક્સીની ધરપકડ બાદ, પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવી રહ્યો છે કે શું ચોક્સીને ટૂંક સમયમાં ભારત લાવવામાં આવશે. આ પ્રશ્ન એટલા માટે ઉભો થાય છે કારણ કે તાજેતરમાં તહવ્વુર હુસૈન રાણાને લાંબા પ્રયાસો પછી અમેરિકાથી ભારત લાવવામાં આવ્યો હતો.
ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચે સંધિ
હકીકતમાં, માર્ચ 2020 માં, ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચે પ્રત્યાર્પણ સંધિ પર હસ્તાક્ષર થયા હતા. બંને દેશો વચ્ચે એક કરાર થયો હતો કે જો પ્રત્યાર્પણ સંબંધિત ગુનામાં સંડોવાયેલા આરોપી અથવા દોષિતની બંનેમાંથી કોઈ એક દેશમાં ધરપકડ કરવામાં આવે છે, તો તેનું પ્રત્યાર્પણ કરવામાં આવશે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે એવા કયા ગુના હશે જેને પ્રત્યાર્પણ લાયક ગણવામાં આવશે. તો જવાબ એ છે કે આવા ગુનાઓ માટે બંને દેશોના કાયદા હેઠળ એક વર્ષ કે તેથી વધુની સખત સજા થશે.
આ પ્રત્યાર્પણ બંધનકર્તા નથી
ભારત અને બેલ્જિયમ વચ્ચે પ્રત્યાર્પણ સંધિ હત્યા, બળાત્કાર, બનાવટી, ઉચાપત અને છેતરપિંડી જેવા ગંભીર ગુનાઓના આરોપીઓને ટ્રાન્સફર કરવાની મંજૂરી આપે છે. જોકે, અહીં મુદ્દો એ છે કે આ પ્રત્યાર્પણ તે દેશની વિવેકબુદ્ધિ પર આધાર રાખે છે. મતલબ કે તે બંધનકર્તા નથી. તે બેલ્જિયમમાં કેસ ગુનો બને છે કે નહીં તેના પર પણ આધાર રાખશે. ઉપરાંત, ભારતે તેની ધરપકડ, પ્રત્યાર્પણ અને ટ્રાયલને યોગ્ય ઠેરવવું પડશે.
આ માર્ગમાં ઘણી મુશ્કેલીઓ છે
આ કેસમાં વ્હિસલ-બ્લોઅર હરિપ્રસાદ એસવીએ કહ્યું કે પ્રત્યાર્પણ એટલું સરળ નહીં હોય. કારણ કે જ્યારે ચોક્સીની ડોમિનિકામાં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી, ત્યારે તે પ્રત્યાર્પણથી બચી ગયો હતો. એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે ભારતે તેના પ્રત્યાર્પણ માટે ખૂબ જ સક્ષમ વકીલ રાખવો પડશે. કારણ કે તેઓ પહેલાથી જ પોતાના વતી એક મજબૂત વકીલ સાથે કેસ લડી ચૂક્યા છે. આ સંદર્ભમાં વિજય માલ્યાનું ઉદાહરણ પણ આપવામાં આવી રહ્યું છે, જે અત્યાર સુધી સારા વકીલો અને દલીલોને કારણે તેમના પ્રત્યાર્પણથી બચી ગયા છે.
આ પીએનબી કેસ શું છે?
26 જુલાઈ, 2016 ના રોજ વડા પ્રધાન કાર્યાલયને એક પત્ર લીક કરીને હરિ પ્રસાદે જ પીએનબીમાં ચાલી રહેલા મોટા કૌભાંડનો પર્દાફાશ કર્યો હતો. મેહુલ ચોકસી રિટેલ જ્વેલરી કંપની ગીતાંજલિ ગ્રુપના માલિક છે. તે હીરાનો વેપારી છે. મેહુલ ચોક્સી ઉપરાંત તેનો ભત્રીજો નીરવ મોદી પણ આ કેસમાં આરોપી છે. આ સમગ્ર કૌભાંડ મુંબઈની બ્રેડી હાઉસ શાખા સાથે સંબંધિત છે. આ કૌભાંડમાં સીબીઆઈ અને ઇડીએ નીરવ મોદી, મેહુલ ચોક્સી, પરિવારના સભ્યો, કર્મચારીઓ અને બેંક અધિકારીઓ વિરુદ્ધ કેસ દાખલ કર્યો છે.
આ લોકો પર બેંકને નુકસાન પહોંચાડવાનો આરોપ છે. અત્યાર સુધીમાં EDએ આ કેસમાં ચોક્સી વિરુદ્ધ ત્રણ ચાર્જશીટ દાખલ કરી છે. બેલ્જિયમમાં આશ્રય લેતા પહેલા મેહુલ ચોક્સી આફ્રિકન દેશ એન્ટિગુઆ અને બાર્બુડામાં રહેતો હતો. દરમિયાન, ચોક્સીનો ભત્રીજો નીરવ મોદી હાલમાં લંડનની જેલમાં બંધ છે. અગાઉ એવા પણ અહેવાલ હતા કે મેહુલ અને તેની પત્ની પ્રીતિ ચોક્સી જીનીવામાં સ્થાયી થવાનું વિચારી રહ્યા છે. આ વર્ષે મુંબઈની એક ખાસ કોર્ટમાં ચોક્સીનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા વકીલે જણાવ્યું હતું કે તે હાલમાં બેલ્જિયમના એન્ટવર્પ શહેરમાં રહે છે. જ્યાં તેમને બ્લડ કેન્સરની સારવાર ચાલી રહી છે.
બે અઠવાડિયા પહેલા, મેહુલ ચોક્સી અને તેની પત્ની પ્રીતિને બેલ્જિયમનું એફ-રેસિડેન્સી કાર્ડ મળ્યું હતું. પ્રીતિ બેલ્જિયમની નાગરિક છે. તેમના પરિવારના ઘણા સભ્યો બેલ્જિયમમાં રહે છે.
