Waqf Amendment Bill : શું વકફ બોર્ડની કોઈ જમીન વેચી શકાય ? જાણો આ પ્રોપર્ટીનો ક્યાં ઉપયોગ થાય છે
વકફ સુધારા બિલ 2025માં મહિલાઓ અને વિધવાઓની કાળજી લેવામાં આવી છે. હવે કોઈપણ મુસ્લિમ વ્યક્તિ વકફ કરે તે પહેલા મહિલાઓ અને વિધવાઓએ તેમનો હિસ્સો આપવો પડશે. પોતાની સંપત્તિ કોઈને દાન કરતા પહેલા તેના માટે પાંચ વર્ષથી ઇસ્લામનું પાલન કરવું જરૂરી રહેશે. આ ઉપરાંત આદિવાસી અને ASIની જમીન પણ વકફ કરવામાં આવશે નહીં.
લગભગ 12 કલાકની જોરદાર ચર્ચા બાદ લોકસભામાં વકફ સંશોધન બિલ 2025 પસાર કરવામાં આવ્યું છે. આજે આ બિલ રાજ્યસભામાં રજૂ કરવામાં આવી રહ્યું છે અને તે આજે જ પાસ થઈ જશે. વકફ બિલ મિલકતોના સંચાલન અને નિયમનમાં ઘણા ફેરફારો લાવે છે. આ બિલ વકફ પ્રોપર્ટીના મેનેજમેન્ટને સરકારી દેખરેખ હેઠળ લાવવા અને પારદર્શિતા વધારવા પર ભાર મૂકે છે. બિલ કાયદો બન્યા પછી પણ મુસ્લિમો વકફ બનાવી શકશે, પરંતુ કડક નિયમો અને શરતો સાથે.
ચાલો સમજીએ કે જો આ બિલ કાયદો બનશે તો મુસ્લિમો શું કરી શકશે અને શું નહીં કરી શકશે. મુસ્લિમ સમુદાય પર આ કાયદાની શું અસર થશે?
વક્ફ બાય યૂઝર નાબૂદી (Waqf by user)
વકફ (સુધારા) બિલ 2025 માં યૂઝરના પ્રાવધાનને ખતમ કરવામા આવ્યું છે. હવે માત્ર તે મિલકતને વકફ તરીકે ગણવામાં આવશે, જે ઔપચારિક રીતે વકફને સમર્પિત કરવામાં આવી છે (એટલે કે લેખિત દસ્તાવેજ અથવા વસીયત દ્વારા). પહેલા આવું નહોતું.
“વક્ફ બાય યૂઝર” એ પરંપરાગત પ્રથા હતી જેમાં મસ્જિદ, કબ્રસ્તાન અથવા દરગાહ જેવી મિલકત, જો મુસ્લિમ સમુદાય દ્વારા લાંબા સમયથી ધાર્મિક અથવા સામુદાયિક હેતુઓ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી હોય તો તેને વકફ તરીકે ગણવામાં આવતી હતી, પછી ભલે તે કોઈપણ ઔપચારિક દસ્તાવેજો અથવા ઘોષણા વગર હોય. આ ઇસ્લામિક કાયદાનો એક ભાગ હતો અને ભારતમાં વકફની જૂની પ્રથા હતી.
પરંતુ લોકસભામાં પસાર થયેલા બિલમાં આ જોગવાઈ નાબૂદ કરવામાં આવી છે. હવે જો કોઈ જમીન કે ઈમારતનો વર્ષોથી મસ્જિદ કે કબ્રસ્તાન તરીકે ઉપયોગ થતો હોય, પરંતુ તેની પાસે વકફનો કોઈ કાયદેસરનો દસ્તાવેજ ન હોય તો તેને વકફ ગણવામાં આવશે નહીં.જિલ્લા કલેક્ટર દ્વારા દરેક વકફ મિલકતની ચકાસણી કરવામાં આવશે. વકફ બોર્ડ પુરાવા વિના કોઈપણ જગ્યાનો દાવો કરી શકશે નહીં.
ચાલો એક ઉદાહરણ દ્વારા સમજાવીએ – ધારો કે કોઈ ગામમાં 100 વર્ષથી જમીન પર કબ્રસ્તાન છે, પરંતુ તેને ક્યારેય ઔપચારિક રીતે વકફ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું નથી. અગાઉ, તેને “વક્ફ બાય યુઝર” હેઠળ વકફ તરીકે ગણવામાં આવતું હતું. હવે નવા કાયદા બાદ જો વકફ બોર્ડ પાસે આ જમીન માટે કોઈ દસ્તાવેજો નહીં હોય તો તેને વકફ ગણવામાં આવશે નહીં. જે પક્ષ આ જમીનના સાચા દસ્તાવેજો બતાવશે તે તેનો દાવો કરી શકશે.
મુસલમાનોએ સંપત્તિ દાનમાં આપવાની શરત પૂરી કરવી પડશે
વકફ (સુધારા) બિલ 2025 હેઠળ, મુસ્લિમોએ હવે સંપત્તિ દાન માટે શરતો પૂરી કરવી પડશે. બુધવારે ગૃહમંત્રી અમિત શાહે આ વાત કહી ‘વક્ફ’ એટલે ઇસ્લામના ભલા માટે તમારી જમીન, મહત્વની મિલકત કે સંપત્તિ અલ્લાહના નામે દાનમાં આપવી. દાન ફક્ત પોતાની મિલકતનું જ કરી શકાય, સરકાર કે અન્ય કોઈની મિલકતનું નહીં.
અમિત શાહે કહ્યું કે આમાં દાનનું ખૂબ મહત્વ છે, દાન તે વસ્તુનું જ કરી શકાય જે તમારી પોતાની સંપત્તિ હોય. કોઈ પણ વ્યક્તિ સરકારી મિલકત દાન કરી શકે નહીં. બીજાની મિલકતનું દાન કરી શકાતું નથી.
નવી જોગવાઈ હેઠળ, કોઈપણ મુસ્લિમ જે ઓછામાં ઓછા 5 વર્ષથી ઈસ્લામનું પાલન કરે છે અને મિલકતના કાયદેસર માલિક છે તે વકફ માટે મિલકત દાનમાં આપી શકશે. આ જોગવાઈ 2013 ના વકફ સુધારામાં નાબૂદ કરવામાં આવી હતી. હવે તેને ફરીથી લાવવામાં આવી છે.
એટલે કે, જો કોઈ વ્યક્તિ 5 વર્ષથી ઓછા સમયથી ઈસ્લામનું પાલન કરે છે અને ધર્મ પરિવર્તન કરીને મુસ્લિમ બને છે, તો આવી સ્થિતિમાં તે પોતાની મિલકત વકફને દાનમાં આપી શકશે નહીં. આ માટે તેણે 5 વર્ષ સુધી રાહ જોવી પડશે.
વકફ કરતા પહેલા મહિલાઓએ પોતાનો હિસ્સો આપવો પડશે
વકફ (સુધારા) બિલ, 2025 માં એક નવી જોગવાઈ છે જેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જો કોઈ મુસ્લિમ તેની કોઈ મિલકત વકફમાં દાન કરવા માંગે છે, તો તેણે તેની જાહેરાત કરતા પહેલા તેનો હિસ્સો મહિલાઓને આપવો પડશે. જેમાં વિધવા, છૂટાછેડા લીધેલ મહિલાઓ અને અનાથ માટે વિશેષ જોગવાઈ કરવામાં આવી છે.
ઉદાહરણ તરીકે, એક વ્યક્તિ તેની 10 વીઘા જમીન વકફ કરવા માંગે છે. તેમને એક પુત્રી, એક વિધવા બહેન અને એક અનાથ ભત્રીજો છે. જૂના નિયમમાં, તે આખી જમીન વકફને દાનમાં આપી શકતો હતો, પરંતુ હવે તેણે તેનો હિસ્સો પણ આપવો પડશે, તે પછી જ તે વકફને તેના હિસ્સાની જમીન દાનમાં આપી શકશે.
હવે વકફ કરતા પહેલા તપાસ કરવામાં આવશે કે દીકરીઓ, બહેનો, પત્નીઓ, વિધવાઓ, છૂટાછેડા લીધેલ મહિલાઓ અને અનાથોને તેમનો હિસ્સો મળ્યો છે કે નહીં. જો પ્રાપ્ત ન થાય, તો વકફ માન્ય રહેશે નહીં.
આદિવાસી લોકો જમીન પર વકફ કરી શકશે નહીં
વકફ (સુધારા) બિલ 2025માં આદિવાસીઓની જમીનોને વકફ તરીકે જાહેર કરીને તેમને સંપૂર્ણ રક્ષણ આપવામાં આવ્યું છે. ભારતમાં આદિવાસી સમુદાયોની જમીનને બંધારણની પાંચમી અને છઠ્ઠી સૂચિ હેઠળ ઓળખવામાં આવી છે અને તેનું રક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. આ જમીનો તેમની સંસ્કૃતિ, આજીવિકા અને ઓળખનો ભાગ છે.
નવા નિયમ હેઠળ, જો કોઈ જમીન આદિવાસી સમુદાયની છે, એટલે કે, જે ભારતના બંધારણ હેઠળ અનુસૂચિત જનજાતિના નામે નોંધાયેલ છે અથવા તેમના પરંપરાગત અધિકારક્ષેત્ર હેઠળ આવે છે, તો વક્ફ બોર્ડ તે જમીનનો કબજો લઈ શકશે નહીં. તેમજ કોઈ મુસ્લિમ આદિવાસી સમુદાયની આ જમીન વકફ માટે દાનમાં આપી શકશે નહીં. આ જોગવાઈનો હેતુ આદિવાસીઓના હિતોનું રક્ષણ કરવાનો છે.
કલમ 40 નાબૂદ
વકફ (સુધારા) બિલ, 2025માં જૂના કાયદાની કલમ 40 દૂર કરવાનો પ્રસ્તાવ એક મોટો ફેરફાર છે. આ સમજવા માટે, પહેલા એ જાણવું જરૂરી છે કે કલમ 40 શું હતું અને જો તેને દૂર કરવામાં આવશે તો શું થશે.કાયદાની કલમ 40 એ જોગવાઈ કરી હતી કે મિલકત વકફ છે કે નહીં તે નક્કી કરવાની અંતિમ સત્તા વકફ બોર્ડ પાસે છે.
વકફ એક્ટ, 1995ની કલમ 40 એ વક્ફ બોર્ડને સત્તા આપી હતી કે જો તેને લાગે કે કોઈ મિલકત વકફની છે અથવા તેનો વકફ તરીકે ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે, તો તે તેની તપાસ કરી શકે છે અને તેને પોતાના કબજામાં લઈ શકે છે. એટલે કે, કોઈપણ નક્કર પુરાવા અથવા કોર્ટના નિર્ણય વિના, વક્ફ બોર્ડ પોતે જ નક્કી કરી શકતું હતું કે કોઈ જમીન કે ઈમારત તેની છે કે નહીં. આ શક્તિએ બોર્ડને ખૂબ શક્તિશાળી બનાવ્યું. તેનો ઘણી વખત દુરુપયોગ પણ થયો હતો.
વકફ (સુધારા) બિલ, 2025માં આ કલમ 40ને જ નાબૂદ કરવામાં આવી છે. બુધવારે કિરેન રિજિજુએ આ કલમને સૌથી વાંધાજનક ગણાવી હતી. હવે જિલ્લા કલેક્ટર અથવા રાજ્ય સરકારના નિયુક્ત અધિકારી તપાસ કરશે અને નક્કી કરશે કે મિલકત વકફ છે કે કેમ.આ બાબતમાં બોર્ડનો નિર્ણય આખરી હતો, સિવાય કે વક્ફ ટ્રિબ્યુનલ દ્વારા રદ કરવામાં આવે અથવા તેમાં ફેરફાર કરવામાં ન આવે.લઘુમતી બાબતોના મંત્રાલયના જણાવ્યા અનુસાર, ટ્રિબ્યુનલના નિર્ણયો સામે કોઈ અપીલ કરી શકાતી નથી.
હવે વકફ સુધારા વિધેયકમાં વકફ ટ્રિબ્યુનલના નિર્ણયોને ફાઇનલ તરીકેની જોગવાઈઓ દૂર કરવામાં આવી છે અને તેના આદેશો સામે 90 દિવસમાં હાઈકોર્ટમાં અપીલ કરી શકાશે. વિપક્ષે આ પગલાનો સખત વિરોધ કર્યો છે, તૃણમૂલ કોંગ્રેસ (TMC)ના સાંસદ કલ્યાણ બેનર્જીએ કહ્યું હતું કે આ વિભાગ હટાવવાથી વક્ફ બોર્ડ “દાંત વિનાની ઢીંગલી”(Toothless doll) બની જશે.
ASIની જમીનો અને મિલકતોની સુરક્ષા
વકફ (સુધારા) બિલ 2025 હેઠળ વકફ મિલકતોના સંબંધમાં જારી કરાયેલ કોઈપણ ઘોષણા અથવા સૂચના રદબાતલ થશે જો આવી ઘોષણા અથવા સૂચના સમયે, આવી મિલકત પ્રાચીન સ્મારક સંરક્ષણ અધિનિયમ, 1904 અથવા પ્રાચીન સ્મારકો અને પુરાતત્વીય સ્થળો, અધિનિયમ 1958 હેઠળ સંરક્ષિત સ્મારક અથવા મિલકત છે અને તે વિસ્તાર બાકી છે.
આનો અર્થ એ થયો કે ASI દ્વારા સુરક્ષિત સ્મારકોને હવે વકફના દાયરામાં બહાર કાઢવામાં આવ્યા છે. ધારો કે, જૂની દરગાહ કે કબર ASI પાસે સાચવી રાખવામાં આવી છે, પરંતુ જો વક્ફ બોર્ડ તેને તેની મિલકત તરીકે જાહેર કરે છે, તો નવા બિલ હેઠળ વક્ફ બોર્ડે સાબિતી આપવી પડશે કે મિલકત ખરેખર તેમની છે. તેણે કાગળો બતાવવાના રહેશે.
જો પુરાવા ન મળે અને તે ASI યાદીમાં હોય, તો કલેક્ટર તેને વકફમાંથી દૂર કરશે.તમને જણાવી દઈએ કે તાજમહેલને વકફ પ્રોપર્ટી જાહેર કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો.
કલેક્ટર પાસે જંગી સત્તા છે
વકફ (સુધારા) વિધેયક, 2025માં, જિલ્લા કલેક્ટરને વકફ મિલકતોના સંચાલન અને વિવાદોના સમાધાન માટે મહત્વપૂર્ણ સત્તાઓ આપવામાં આવી છે. જૂના વકફ અધિનિયમ, 1995માં જિલ્લા કલેક્ટરની કોઈ મોટી ભૂમિકા ન હતી. વક્ફ બોર્ડે જ મિલકતની તપાસ કરી, દાવા કર્યા અને તેના નિર્ણયોનો અમલ કર્યો. પરંતુ હવે તેમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે.
હવે કલેક્ટર સરકારી મિલકતની ઓળખ કરશે. મિલકત વકફ થશે કે નહીં તે નક્કી કરશે. કલેક્ટર વિવાદોનું સમાધાન પણ કરશે.
ગૃહમંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે મિલકતને વકફ તરીકે જાહેર કરવાનો અધિકાર નાબૂદ કરવામાં આવ્યો છે અને હવે જિલ્લા કલેક્ટર દ્વારા આવી જાહેરાતોની ચકાસણી કરવામાં આવશે.
અમિત શાહે કહ્યું કે દેશમાં જ્યારે પણ મંદિર માટે જમીન ખરીદવામાં આવે છે ત્યારે તેની માલિકી કલેક્ટર દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે. કલેક્ટર દ્વારા વકફની જમીનની તપાસનો વિરોધ શા માટે થાય છે તેવો પ્રશ્ન તેમણે ઉઠાવ્યો હતો. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે વકફની જમીન સરકારની છે કે નહીં તે તપાસવાનો અધિકાર માત્ર કલેક્ટરને છે.
કેન્દ્રીય અને રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં બિન-મુસ્લિમોનો પ્રવેશ
આ નવા બિલ અનુસાર, સર્વસમાવેશક અભિગમને ધ્યાનમાં રાખીને, કેન્દ્રીય વક્ફ કાઉન્સિલ અને રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં પણ બિન-મુસ્લિમ સભ્યોની નિમણૂક કરવામાં આવશે. કેન્દ્રીય લઘુમતી મંત્રી કિરેન રિજિજુએ કહ્યું છે કે સેન્ટ્રલ વક્ફ બોર્ડમાં વધુમાં વધુ 4 બિન-મુસ્લિમ (ઓછામાં ઓછા 2) સભ્યો હોઈ શકે છે. ગૃહમંત્રી અમિત શાહના જણાવ્યા અનુસાર, વક્ફ બોર્ડ અથવા તેના પરિસરમાં નિયુક્ત કોઈપણ બિન-મુસ્લિમ સભ્ય ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ થશે નહીં. તેમની ભૂમિકા માત્ર એ સુનિશ્ચિત કરવાની રહેશે કે ચેરિટી સંબંધિત બાબતોનો વહીવટ નિયમો અનુસાર કરવામાં આવેઆ સાથે બંનેમાં ઓછામાં ઓછી બે મહિલાઓ (મુસ્લિમ અથવા બિન-મુસ્લિમ)નો પણ સમાવેશ થશે.
