Maha Kumbh 2025 : આ વખતનો મહાકુંભ કેમ ખાસ ? 144 વર્ષ પછી બની રહ્યો છે આ સંયોગ
પ્રયાગરાજમાં આજથી મહાકુંભ મેળાનો પ્રારંભ થઈ ચૂક્યો છે. 45 દિવસ ચાલનાર આ મેળામાં વિશ્વભરમાંથી 40 કરોડથી વધુ યાત્રાળુઓ હાજરી આપે તેવી સંભાવના છે. આ ધાર્મિક મેળાવડો સંસ્કૃતિ, પરંપરા અને આધ્યાત્મિકતાનો સંગમ છે. ત્યારે આ લેખમાં જાણીશું કે, મહાકુંભનું આયોજન 144 વર્ષ પછી કેમ કરવામાં આવે છે અને કુંભના કેટલા પ્રકાર છે અને તેનું મહત્વ શું છે ?
પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભનો પ્રારંભ થઈ ગયો છે. ત્રિવેણીમાં ડૂબકી લગાવવા માટે દેશ અને દુનિયાભરમાંથી મોટી સંખ્યામાં ભક્તો પહોંચ્યા છે. આ સિલસિલો હવે સતત ચાલુ રહેશે. દર 12 વર્ષે યોજાતો કુંભ મેળો હરિદ્વારમાં ગંગા કિનારે, નાસિકમાં ગોદાવરી, ઉજ્જૈનમાં શિપ્રા અને પ્રયાગરાજમાં ત્રિવેણીમાં યોજાય છે. ત્યારે પ્રયાગરાજમાં યોજાઈ રહેલા આ વખતના મહાકુંભને ખાસ માનવામાં આવી રહ્યો છે.
તમને જણાવી દઈએ કે, 45 દિવસ ચાલનાર આ મેળામાં વિશ્વભરમાંથી 40 કરોડથી વધુ યાત્રાળુઓ અને ભક્તો હાજરી આપે તેવી સંભાવના છે. આ ધાર્મિક મેળાવડો સંસ્કૃતિ, પરંપરા અને આધ્યાત્મિકતાનો સંગમ છે. ત્યારે આ લેખમાં જાણીશું કે, મહાકુંભનું આયોજન 144 વર્ષ પછી કેમ કરવામાં આવે છે અને કુંભના કેટલા પ્રકાર છે અને તેનું મહત્વ શું છે ?
હિન્દુ ધર્મમાં એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે ગુરુ કુંભ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને સૂર્ય મેષ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે કુંભ મેળાનું આયોજન થાય છે. પ્રયાગનો કુંભ મેળો ખરેખર બધા કુંભ મેળાઓમાં સૌથી વધુ મહત્વ ધરાવે છે. કુંભનો અર્થ કળશ છે અને જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં આ કુંભ રાશિનું પણ પ્રતીક છે. આ મેળાની પૌરાણિક માન્યતા સમુદ્ર મંથન સાથે સંબંધિત છે.
કુંભ મેળાનું આયોજન કેમ આ 4 સ્થળોએ જ થાય છે ?
એવું કહેવાય છે કે દેવતાઓ અને દાનવોએ સમુદ્ર મંથનમાંથી મળેલા રત્નોને એકબીજામાં વહેંચવાનું નક્કી કર્યું હતું. આ સમય દરમિયાન સૌથી મૂલ્યવાન અમૃત મળી આવ્યું અને તેને મેળવવા માટે દેવતાઓ અને દાનવો વચ્ચે યુદ્ધ શરૂ થયું. દાનવોથી બચાવવા માટે ભગવાન વિષ્ણુએ તેમના વાહન ગરુડને અમૃતનો ઘડો આપ્યો, પરંતુ દાનવોએ તેને છીનવી લેવાનો પ્રયાસ કર્યો. ત્યારે ઘડામાંથી અમૃતના ટીપાં છલકાયા અને પ્રયાગરાજ, હરિદ્વાર, નાસિક અને ઉજ્જૈનમાં પડ્યા. એટલા માટે તેનું આયોજન આ 4 સ્થળોએ કરવામાં આવે છે.
આદિ શંકરાચાર્યે કુંભની શરૂઆત કરી હતી
મહાકુંભના ઇતિહાસ વિશે બહુ માહિતી નથી, પરંતુ કેટલાક ગ્રંથોમાં કુંભ મેળો 850 વર્ષથી વધુ જૂનો હોવાની માહિતી આપવામાં આવી છે. આદિ શંકરાચાર્યએ મહાકુંભની શરૂઆત કરી હતી. તો કેટલીક કથાઓમાં ઉલ્લેખ છે કે મહાકુંભ મેળાનું આયોજન સમુદ્ર મંથન બાદથી થતું આવે છે. તો કેટલાક ઇતિહાસકારો કહે છે કે તેની શરૂઆત ગુપ્તકાળના શાસન દરમિયાન થઈ હતી. જો કે, આના પુરાવા સમ્રાટ હર્ષવર્ધનના શાસનકાળથી મળે છે. આ પછી શંકરાચાર્ય અને તેમના શિષ્યોએ સંગમ કિનારે સન્યાસી અખાડાઓ માટે શાહી સ્નાનની વ્યવસ્થા કરી હતી.
કુંભ મેળાના પ્રકાર કેટલા છે ?
કુંભ પુરાણમાં આપેલી માહિતી મુજબ કુંભ મેળાના 4 પ્રકાર છે, જેમાં કુંભ, અર્ધ કુંભ, પૂર્ણ કુંભ અને મહાકુંભ મેળોનો સમાવેશ થાય છે. કુંભ મેળો દર ત્રણ વર્ષે વારાફરતી હરિદ્વાર, ઉજ્જૈન, નાસિક અને પ્રયાગરાજમાં નદીઓના કિનારે યોજાય છે. અર્ધ કુંભ મેળો દર છ વર્ષે હરિદ્વાર અને પ્રયાગરાજમાં યોજાય છે. પૂર્ણ કુંભ મેળો દર 12 વર્ષે ચાર પવિત્ર સ્થળો હરિદ્વાર, ઉજ્જૈન, નાસિક અને પ્રયાગરાજમાં યોજાય છે, જેમાં લાખો ભક્તો અને યાત્રાળુઓ આવે છે. જ્યારે મહાકુંભ મેળો 144 વર્ષે એકવાર પ્રયાગરાજમાં ઉજવવામાં આવે છે.
144 વર્ષ બાદ કેમ મહાકુંભનું આયોજન ?
પ્રયાગરાજમાં યોજાતો મહાકુંભ મેળો વધુ મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે કારણ કે અહીં ત્રણ પવિત્ર નદીઓ ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીનો સંગમ થાય છે. તેથી આ સ્થળ અન્ય સ્થળો કરતાં વધુ મહત્વપૂર્ણ છે. સરસ્વતી નદી આજે લુપ્ત થઈ ગઈ હોવા છતાં, તે હજુ પણ સપાટી પર વહે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે જે કોઈ આ ત્રણ નદીઓના સંગમ પર શાહી સ્નાન કરે છે તેને મોક્ષ મળે છે.
સંગમ કિનારા ખાસ કરીને મહાકુંભ દરમિયાન શાહી સ્નાન માટે જાણીતા છે. અહીં મેળા દરમિયાન, આધ્યાત્મિક જ્ઞાનની સાથે, સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક સંવાદિતાનું પણ આદાન-પ્રદાન થાય છે. પ્રયાગરાજમાં આ કાર્યક્રમ દરમિયાન, સંતો, ઋષિઓ અને યોગીઓના ધ્યાન અને સાધના માટે ખાસ સમય હોય છે.
જ્યારે 12 પૂર્ણ કુંભ પૂરા થાય છે ત્યારે મહાકુંભનું આયોજન થાય છે. તેથી 144 વર્ષ (12×12) પછી મહાકુંભનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. આ વખતે પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભ મેળાનું આયોજન 144 વર્ષ પછી થઈ રહ્યું છે. અગાઉ અર્ધ કુંભ વર્ષ 2019માં અને પૂર્ણ કુંભ મેળો વર્ષ 2013માં યોજાયો હતો.
સમુદ્ર મંથનના સમય જેવો સંયોગ
આ વખતે પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભ મેળાનું વિશેષ મહત્વ છે કારણ કે 10 થી 12 કરોડ લોકો ફક્ત સંગમમાં જ સ્નાન કરશે. એક પૌરાણિક માન્યતા એવી પણ છે કે પૃથ્વી પર મહાકુંભ દરમિયાન સ્વર્ગના દરવાજા ખુલી જાય છે અને દેવતાઓ પણ પૃથ્વી પર આવીને પવિત્ર સંગમમાં સ્નાન કરે છે. શિવપુરાણ અનુસાર, માઘ પૂર્ણિમાના દિવસે ભગવાન શિવ, દેવી પાર્વતી અને કૈલાશના અન્ય નિવાસીઓ વેશ ધારણ કરીને કુંભમાં આવે છે. તો આ વખતે પ્રયાગરાજમાં મહાકુંભનું પોતાનું વૈજ્ઞાનિક મહત્વ છે.
જ્યોતિષીઓ કહે છે કે આ સમયે સૂર્ય, શનિ, ચંદ્ર અને ગુરુની સ્થિતિ સાગર મંથન સમયે જેવી હતી તેવી જ બની રહી છે. આનાથી પૃથ્વીનું ચુંબકીય ક્ષેત્ર વધે છે અને માનવ શરીર પર સકારાત્મક અસર પડે છે. તેથી મહાકુંભ મેળો આધ્યાત્મિક તેમજ ભૌતિક દ્રષ્ટિકોણથી ફાયદાકારક છે.
કુંભના આયોજનમાં રાશિચક્રનું મહત્વ
હકીકતમાં ગુરુ ગ્રહને સૂર્યની આસપાસ એક પરિક્રમા પૂર્ણ કરવામાં લગભગ 12 વર્ષ લાગે છે. તેથી દર 12 વર્ષે કુંભ મેળાનું સ્થાન નક્કી કરવામાં આ ગ્રહની ખાસ ભૂમિકા છે. આ ઉપરાંત એવું માનવામાં આવે છે કે ગ્રહોની સ્થિતિ અને તેમની રાશિમાં ફેરફારને કારણે, નદીઓ પણ દર 12 વર્ષે પોતાને કાયાકલ્પ કરે છે, જેના કારણે તેમનું પાણી અમૃત જેવું બની જાય છે, તેથી કુંભ 12 વર્ષના અંતરાલ પર અલગ અલગ સ્થળોએ ઉજવવામાં આવે છે.
કુંભ મેળાનું એક ચક્ર છે, જેમાં તે હરિદ્વારના કુંભ મેળાથી શરૂ થાય છે. કુંભ દર ત્રણ વર્ષે યોજવામાં આવે છે, જે વારાફરતી અલગ અલગ 4 જગ્યાએ યોજાય છે. જેમાં હરિદ્વાર, પ્રયાગ, ઉજ્જૈન અને નાસિક છે. જ્યારે નાસિકમાં કુંભ મેળાનું આયોજન થાય છે, ત્યારે ગુરુ સિંહ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને સૂર્ય મેષ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે. આને સિંહસ્થ કહેવાય છે. ગ્રહોની આ સ્થિતિ 12 વર્ષે એકવાર થાય છે.
કોઈ ચોક્કસ સ્થળે કુંભ મેળાનું વિશેષ મહત્વ હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, હરિદ્વારમાં હરિ કી પૌરી ઘાટ ધાર્મિક રીતે ઉંચો દરજ્જો ધરાવતો હોવાથી અહીં યોજાતો કુંભ ધાર્મિક દૃષ્ટિકોણથી મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે પ્રયાગરાજ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે તે ત્રિવેણી સંગમનું સ્થળ છે. આ બંને ધાર્મિક સ્થળોએ દર છ વર્ષે અર્ધ કુંભનું પણ આયોજન કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત આ સ્થળોએ માઘ મેળો, ગંગા દશેરા અને અન્ય સ્નાન મેળાઓનું પણ આયોજન કરવામાં આવે છે.
