ભારતને ગુલામ બનાવનાર ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની આજે વેચે છે ચા-કોફી, જાણો કેવી રીતે બરબાદ થઈ આ કંપની
ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની સ્થાપના વર્ષ 1600માં કરવામાં આવી હતી. તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ભારત અને એશિયામાં વેપાર કરવાનો હતો. 1757માં પ્લાસીના યુદ્ધ પછી કંપનીએ બંગાળ પર શાસન શરૂ કર્યું અને ધીરે ધીરે આ કંપનીએ ભારતમાં રાજકીય અને લશ્કરી નિયંત્રણ વઘાર્યું. ત્યારે આ લેખમાં જાણીશું કે, એવું તે શું થયું કે આ કંપની બરબાદ થઈ ગઈ.
અંગ્રેજોએ આપણા દેશ પર કુલ 190 વર્ષ શાસન કર્યું. તેમાંથી 90 વર્ષ સુધી બ્રિટિશ ક્રાઉને રાજ કર્યું, જ્યારે બાકીના 100 વર્ષમાં એક કંપનીએ આપણા પર રાજ કર્યું. 1600માં બનેલી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની એ જ છે, જેના કારણે બ્રિટિશ ક્રાઉને માત્ર ભારત જ નહીં, પરંતુ મ્યાનમાર, ચીન, શ્રીલંકા અને દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના ઘણા દેશો પર કબજો જમાવ્યો હતો. આ કંપનીની પોતાની સેના હતી. પોતાના જહાજો હતા. બ્રિટિશ ક્રાઉન તરફથી પુષ્કળ સમર્થન હતું. એટલું જ નહીં, એક સમયે તેની પાસે બ્રિટનની પોતાની સેના કરતાં પણ મોટી સેના હતી. પછી કંઈક એવું થયું કે આ કંપની બંધ થઈ ગઈ.
વર્ષ 1579માં ફ્રાન્સિસ ડ્રેક નામના પ્રવાસીએ ભારત સુધી પહોંચી શકાય તે માર્ગની શોધ કરી. ડ્રેકે સ્પાઈસ આઈલેન્ડની શોધ કરી હતી. આ સ્થળ ઈન્ડોનેશિયાના ઉત્તર પૂર્વમાં આવેલું છે. તે 1580માં અહીંથી બ્રિટનમાં મસાલા લાવ્યો અને બ્રિટનનો હીરો બન્યો કારણ કે તેને આ ડીલથી 5000 ગણો નફો થયો હતો. આ ફાયદો જોઈને લંડનના વેપારીઓએ હિંદ મહાસાગરમાં વેપાર કરવા અરજી કરી.
ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની 31 ડિસેમ્બર, 1600ના રોજ અસ્તિત્વમાં આવી
1599માં બ્રિટનના ઘણા મોટા વેપારીઓએ મળીને બ્રિટિશ રાણી વિક્ટોરિયા I ને 30 હજાર યુરો પાઉન્ડના રોકાણ સાથે કંપની ખોલવાની ભલામણ કરી. કંપની બનાવવાનો ઉદ્દેશ દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના દેશો સાથે વેપાર કરવાનો અને ત્યાંથી મહત્તમ નફો કમાવવાનો હતો. આ રીતે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની 31 ડિસેમ્બર 1600ના રોજ અસ્તિત્વમાં આવી. કંપનીને આગામી 15 વર્ષ માટે ઈજારો આપવામાં આવ્યો. આનો અર્થ એ થયો કે કંપનીની પરવાનગી લીધા વિના બ્રિટનનો કોઈપણ વેપારી દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના દેશો સાથે વેપાર કરી શકશે નહીં.
આ સાથે કંપનીને પોતાની સેના રાખવાની પણ પરવાનગી હતી. તેના શરૂઆતના વર્ષોમાં કંપની માત્ર મલુકા રાજ્યો સુધી મર્યાદિત હતી અને મસાલાનો વેપાર કરતી હતી. કેપ્ટન વિલિયમ હોકિન્સ વર્ષ 1608માં ભારત પહોંચ્યા હતા. આ સમયે જહાંગીર મુઘલ ગાદી પર હતા. ડચ અને પોર્ટુગીઝ પહેલેથી જ ભારત સાથે વેપાર કરતા હતા. એટલે કે તે બ્રિટન પહેલા ભારત આવી ગયો હતો. તે સમયે મુઘલો ખૂબ શક્તિશાળી હતા. તેની પાસે 40 લાખની સેના હતી.
1613માં શાહજહાંએ સુરતમાં કારખાનું ખોલવાની પરવાનગી આપી
હોકિન્સને એક વાત સમજાઈ ગઈ હતી કે તે મુઘલોની પરવાનગી અને સમર્થન વિના ભારતમાં કંઈ કરી શકે તેમ નથી. હવે જહાંગીરે હોકિન્સ પર કોઈ ધ્યાન આપ્યું નહીં, પરંતુ તેના રાજકુમાર શાહજહાંએ બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને 1613માં સુરતમાં કારખાનું ખોલવાની પરવાનગી આપી. આ પછીના 50 વર્ષોમાં અંગ્રેજોએ બોમ્બે, મદ્રાસ અને બંગાળમાં તેમની ફેક્ટરીઓ શરૂ કરી. કંપનીના વેપારીઓ ભારતમાંથી કપાસ, બ્લુ પોટેશિયમ નાઈટ્રેટ અને ચા ખરીદતા હતા અને પછી વિદેશમાં ઊંચા ભાવે વેચતા હતા અને મોટો નફો મેળવતા હતા.
તે સમયે કંપની જે કંઈપણ ખરીદતી, તે તેના માટે ચાંદીમાં ચૂકવતી. બદલામાં તેઓ મુઘલોને કર ચૂકવતા હતા. આમ છતાં ઘણો ફાયદો થયો. આનો લાભ બ્રિટન અને મુઘલો બંનેને મળી રહ્યો હતો. જહાંગીરથી લઈને શાહજહાં સુધી કંપનીને કોઈ સમસ્યાનો સામનો કરવો પડ્યો નથી. 1690 દરમિયાન કંપનીએ એક મોટી શીખ મળી, જ્યારે કંપનીની ઔરંગઝેબ સાથે અથડામણ થઈ. એક સમયે આના કારણે એવું લાગતું હતું કે કંપની લગભગ ભારતની બહાર જશે અને ક્યારેય પાછી આવી શકશે નહીં.
ઔરંગઝેબે અંગ્રેજોને બંગાળમાંથી ભગાડી દીધા
આ યુદ્ધ ચાઈલ્ડ યુદ્ધ તરીકે ઓળખાય છે. ઔરંગઝેબે આ યુદ્ધ જીત્યું અને બંગાળમાં કંપનીના તમામ કારખાના બંધ કરી દીધા અને બંગાળમાંથી તમામ અંગ્રેજોને હાંકી કાઢ્યા. સુરત અને બોમ્બેમાં પણ આવી જ સ્થિતિ હતી. જોકે બાદમાં 1690માં કંપનીને માફ કરી દેવામાં આવી હતી, પરંતુ કંપનીએ આ ઘટનાથી શીખ લઈ પોતાની ફેક્ટરીઓનું વિસ્તરણ કરવાનું શરૂ કર્યું. દેખાવમાં તો આ ફેક્ટરીઓ હતી, પરંતુ હકીકતમાં આ કિલ્લાઓ અને છાવણીઓ હતા. આના કારણે કંપની ભવિષ્યમાં મોટા ફેરફારો કરવા જઈ રહી હતી.
આવનારી 18મી સદી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની અને ભારત બંને માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ બનવાની હતી. મુઘલ બાદશાહ ઔરંગઝેબનું ભારતમાં અવસાન થયું હતું. તે પછી મુઘલ સત્તા નબળી પડી રહી હતી. બંગાળ, મદ્રાસ, નિઝામ અને મરાઠાઓએ દેશમાં પોતપોતાની સત્તા ચલાવવાનું શરૂ કર્યું. એકબીજાની વચ્ચે લડાઈ પણ ચાલતી હતી. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની આ સમયની રાહ જોઈ રહી હતી. હવે અંગ્રેજોને પણ એ સૈન્યનો ફાયદો થવાનો હતો જે તેણે પોતાના કારખાનાઓમાં તૈયાર કરી હતી.
કંપનીએ વર્ષ 1757માં પ્લાસીની લડાઈ જીતી હતી
ધીમે ધીમે કંપનીએ રજવાડાઓની બાબતોમાં દખલ કરવાનું શરૂ કર્યું. ક્યારેક તેણે કોઈને ભાડા પર લશ્કર આપ્યું તો ક્યારેક કોઈને પૈસા ઉછીના આપ્યા. આ રીતે બિઝનેસ કરતી આ કંપની ભારતીય રાજનીતિનો મુખ્ય ભાગ બની ગઈ. આ બધું રજવાડાઓ અને ભારતીય રાજાઓ વચ્ચેની પરસ્પર લડાઈને કારણે થયું. જ્યારે કંપનીએ 1757માં પ્લાસીની લડાઈ જીતી ત્યારે આ બધું સમાપ્ત થયું. ધીરે-ધીરે કંપનીએ દેશના બાકીના રજવાડાઓ એટલે કે નિઝામ, મરાઠા બધા આ કંપની હેઠળ આવ્યા.
કંપનીએ ભારતમાં તેની લૂંટ શરૂ કરી દીધી હતી. વધુમાં વધુ ટેક્સ વસૂલવો અને તે જ ટેક્સના પૈસાથી ભારતીય માલ ખરીદવો અને વિદેશમાં વેચવો એ તેમના માટે ખૂબ જ નફાકારક સોદો હતો. આ સાથે બળજબરીથી ઈન્ડિગોની ખેતી કરીને કંપનીએ દેશના ઘણા ભાગોને ભૂખમરા સુધી પહોંચાડ્યા. દરમિયાન બંગાળ અને મદ્રાસમાં ભયંકર દુકાળ પડ્યો. 100 વર્ષના શાસન દરમિયાન સમગ્ર દેશમાં 34 દુષ્કાળ પડ્યા હતા. રાહત કાર્ય કરવાને બદલે કંપનીએ કર વધાર્યા અને રજવાડાઓ પર કબજો ચાલુ રાખ્યો.
ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની કેવી રીતે બરબાદ થઈ ?
વર્ષ 1800 સુધીમાં કંપનીએ પંજાબ સિવાયના લગભગ તમામ રજવાડાઓ જીતી લીધા હતા, પરંતુ તે દરમિયાન ઈંગ્લેન્ડમાં પણ કંપની સામે વિરોધ શરૂ થઈ ગયો હતો. અર્થશાસ્ત્રના પિતા તરીકે ઓળખાતા એડમ સ્મિથે આ સમયે મુક્ત અર્થતંત્રની વાત કરી હતી, જેની અસર ઈંગ્લેન્ડમાં જોવા મળી રહી હતી. તેથી જ વર્ષ 1813માં ચાર્ટર લાવીને કંપનીની ઈજારાશાહીનો અંત આવ્યો હતો. મતલબ કે હવે કોઈપણ બ્રિટિશ કંપની કે નાગરિક કંપનીની પરવાનગી વગર પણ ભારતમાં વેપાર કરી શકશે.
હવે આ ચાર્ટર આ કંપનીના અંતની શરૂઆત હતી, કારણ કે ઘણા દાવેદારો કંપનીને પડકારવા માટે ઉભા થવા લાગ્યા હતા. જેના કારણે કંપનીનો ભ્રષ્ટાચાર પણ સામે આવી રહ્યો હતો. કંપનીએ નફો કમાવવા માટે ભારતમાં એ બધું કર્યું, જેના કારણે લોકો પરેશાન થતા રહ્યા, પરંતુ તેનાથી ક્યારેય કોઈ ફરક પડ્યો નહીં. દેશનું કાપડ કેન્દ્ર અને હેન્ડલૂમ ઉદ્યોગ બરબાદ થઈ ગયો. પહેલા કંપની આ બધો માલ ભારતમાંથી લઈને ઈંગ્લેન્ડમાં વેચતી હતી, હવે એ જ કંપની ભારતમાં ઈંગ્લિશ ફેક્ટરીઓમાં બનતો સસ્તો માલ વેચવા લાગી છે.
કંપની વિરુદ્ધ 1857માં બળવો શરૂ થયો
આ સામગ્રી એટલી સસ્તી હતી કે ભારતીય ઉદ્યોગો તેની સાથે સ્પર્ધા કરી શક્યા નહીં અને બરબાદ થઈ ગયા. ગવર્નર જનરલ વિલિયમ બેન્ટિંકે તેમના 1834ના અહેવાલમાં લખ્યું હતું કે ઇતિહાસમાં આવી વિકટ પરિસ્થિતિનું કોઈ ઉદાહરણ જોવા મળ્યું નથી. ઈંગ્લેન્ડમાં કંપનીનો વિરોધ થયો હતો, ભારતમાં બ્રિટિશ નીતિઓથી પરેશાન બંગાળ રેજિમેન્ટના એક ભાગે 1857માં બળવો કર્યો હતો.
આ બળવો ધીમે ધીમે ઉત્તર ભારતના મોટાભાગોમાં ફેલાઈ ગયો. જેના કારણે કંપનીની હાલત નબળી થઈ ગઈ. બળવાને દબાવવા કંપનીએ હજારો લોકોને બજારોમાં અને શેરીઓમાં લટકાવીને મારી નાખ્યા. એવું કહેવાય છે કે સંસ્થાનવાદી બ્રિટિશ ઇતિહાસમાં આ સૌથી મોટો નરસંહાર હતો. વર્ષ 1858માં બ્રિટનની રાણી વિક્ટોરિયાએ કંપનીના તમામ અધિકારો નાબૂદ કર્યા અને શાસનની લગામ સીધી પોતાના હાથમાં લીધી.
કંપનીની સેનાને બ્રિટિશ આર્મીમાં ભેળવી દેવામાં આવી અને નૌકાદળને સંપૂર્ણરીતે ખતમ કરવામાં આવી. ત્યાર બાદ સત્તાવાર રીતે 1874માં કંપનીનું વિસર્જન કરવામાં આવ્યું હતું. આખરે આ કંપની સંપૂર્ણપણે ફડચામાં આવી ગઈ. વર્ષ 2005માં સંજીવ મહેતાએ આ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીનું બ્રાન્ડ નેમ ખરીદી લીધું અને હવે આ કંપની ચા, કોફી, ચોકલેટ અને બિસ્કીટ એટલે કે લક્ઝરી ગિફ્ટ હેમ્પર્સ વેચે છે.
