પૈસાની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ ? ભારતમાં સૌપ્રથમ કેટલા રૂપિયાની નોટ છાપવામાં આવી હતી ?
પ્રાચીન સમયમાં, જ્યારે લોકોને કોઈ વસ્તુની જરૂર પડતી, ત્યારે તેઓ એકબીજાની વચ્ચે વસ્તુઓની આપ-લે કરીને તેમને જે જોઈએ તે મેળવી લેતા હતા. જેને સાટા પદ્ધતિ કહેવામાં આવતી હતી. વસ્તુના બદલામાં વસ્તુ લેવી કે આપવી. ત્યારે આ લેખમાં જાણીશું કે, પૈસાની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ.
દુનિયા ચલાવવા માટે સૌથી જરૂરી વસ્તુ પૈસા છે. આ પૈસા સિક્કો, નોટ અથવા કમ્પ્યુટર દ્વારા જારી કરાયેલ ઇલેક્ટ્રોનિક કોડ હોઈ શકે છે. તો કોઈપણ પૈસાની કિંમત તે માધ્યમના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે, જેના દ્વારા તેની આપલે કરવામાં આવી રહી છે. કોઈપણ પ્રકારનું નાણું લોકોને કોઈપણ પ્રકારની વસ્તુઓ અને સેવાઓનો સીધો વેપાર અથવા વ્યવહાર કરવાની મંજૂરી આપે છે. તે સામાનની કિંમત નક્કી કરવામાં પણ મદદ કરે છે.
પૈસાના ઉપયોગ પહેલા વેપાર કેવી રીતે થતો હતો ?
પ્રાચીન સમયમાં, જ્યારે લોકોને કોઈ વસ્તુની જરૂર પડતી, ત્યારે તેઓ એકબીજાની વચ્ચે વસ્તુઓની આપ-લે કરીને તેમને જે જોઈએ તે મેળવી લેતા હતા. જેને સાટા પદ્ધતિ કહેવામાં આવતી હતી. વસ્તુના બદલામાં વસ્તુ લેવી કે આપવી. ધારો કે ફળ વેચનારને દૂધની જરૂર છે અને દૂધવાળાને ફળોની જરૂર છે. તો ફળવાળો દૂધવાળાને ફળો આપતો અને દૂધવાળો ફળવાળોને દૂધ આપતો હતો.
તે સમયે આ વસ્તુઓ ચલણ તરીકે કામ કરતી હતી. આજે પણ નાના ગામડાઓમાં આ રીતે કેટલીક વસ્તુઓની આપ-લે થાય છે. થોડા સમય પછી લોકોને ઘણી રીતે વસ્તુઓની આપ-લે કરવામાં મુશ્કેલી પડવા લાગી, પછી લોકોએ દુર્લભ વસ્તુઓના ટુકડાને ચલણ તરીકે વાપરવાનું શરૂ કર્યું.
જો આપણે ઈતિહાસ પર નજર કરીએ તો, આપણે 700 વર્ષ પહેલાં ચલણ તરીકે ધાતુના ટુકડાનો ઉપયોગ થતો હોવાના પુરાવા જોઈએ છીએ. આ પ્રયોગ એશિયામાં લિડિયન્સ દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો. લોકોને આ પ્રયોગ ગમ્યો. ધાતુના ટુકડાઓની કિંમત ધાતુની ઉપલબ્ધતા પર આધારિત હતી. આ ચલણના ટુકડાઓ રફ આકારના હતા. મોટાભાગે સોના, ચાંદી અને તાંબાનો ઉપયોગ થતો હતો.
પૈસા કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યા ?
થોડા સમય પછી 9મી સદી દરમિયાન ચીનમાં કાગળનું ચલણ ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યું. આ પછી 17મી સદી દરમિયાન યુરોપમાં કાગળના ચલણનો વ્યાપ વધ્યો અને ચલણની ઘણી ખામીઓ પણ દૂર થઈ. ઘણા દેશોની સરકારોએ આ કાગળના ચલણનો ઉપયોગ અપનાવવાનું શરૂ કર્યું. તેની કિંમત પણ કાગળ પર છપાયેલી હતી.
જો આપણે ઈતિહાસ પર નજર કરીએ તો આપણને ચલણ તરીકેના પ્રથમ સિક્કા વિશે માહિતી મળે છે, જે ઈ.સ.પૂર્વે 770માં ચીનમાં શરૂઆત થઈ હતી. એ જ રીતે, પ્રથમ પેપર કરન્સી એટલે કે નોટનું મૂળ પણ ઈ.સ.પૂર્વે 700માં ચીનમાં હોવાનું માનવામાં આવે છે. પ્રથમ સત્તાવાર ચલણ ઈ.સ.પૂર્વે 600માં લિડિયાના રાજા એલ્યુટ્સ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
ભારતમાં પૈસાની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ ?
ભારતીય રૂપિયાનો ઇતિહાસ પૂર્વે છઠ્ઠી સદીની આસપાસ પ્રાચીન ભારતનો છે. ચાઇનીઝ વેન અને લિડિયન રાજ્યોની સાથે, પ્રાચીન ભારત વિશ્વમાં સિક્કા દાખલ કરનાર પ્રથમ દેશોમાંનું એક હતો. પ્રથમ ભારતીય સિક્કા મહાજનપદ (પ્રાચીન ભારતના પ્રજાસત્તાક સામ્રાજ્યો) દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા હતા જે પુરાણ, કાર્શપન અથવા પાના તરીકે ઓળખાય છે. આ મહાજનપદોમાં ગાંધાર, કુંતલ, કુરુ, પંચાલ, શાક્ય, સુરસેન અને સૌરાષ્ટ્રનો સમાવેશ થતો હતો.
પ્રથમ મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ ચાંદી, સોનું, તાંબુ અથવા સીસાના બનેલા પંચ-ચિહ્નિત સિક્કા રજૂ કર્યા હતા. ઈન્ડો-ગ્રીક કુશાણ રાજાઓએ સિક્કાઓ પર ચિત્રો કોતરવાની ગ્રીક પ્રથા શરૂ કરી. 1526 એડીથી, મુઘલ સામ્રાજ્યએ સમગ્ર સામ્રાજ્ય માટે નાણાકીય વ્યવસ્થાને એકીકૃત કરી. આ યુગમાં, જ્યારે શેર શાહ સૂરીએ હુમાયુને હરાવ્યો અને ‘રૂપિયા’ તરીકે ઓળખાતો 178 ગ્રામનો ચાંદીનો સિક્કો બહાર પાડ્યો ત્યારે રૂપિયાનો વિકાસ થયો અને આ સિક્કા મુઘલ કાળ, મરાઠા યુગ અને બ્રિટિશ ભારત દરમિયાન ઉપયોગમાં લેવાતા હતા.
ભારતમાં ચલણી નોટોની શરૂઆત
18મી સદીમાં બેંક ઓફ હિન્દુસ્તાન અને બંગાળ બેંક કાગળનું ચલણ જારી કરનાર ભારતની પ્રથમ બેંક બની. 1857ના બળવા પછી, અંગ્રેજોએ રૂપિયાને વસાહતી ભારતનું સત્તાવાર ચલણ બનાવ્યું, જેમાં રાજા જ્યોર્જ VI એ નોટો અને સિક્કાઓ પરની મૂળ ડિઝાઈનને બદલી નાખી. 19મી સદીમાં અંગ્રેજોએ ઉપખંડમાં કાગળનું ચલણ રજૂ કર્યું. 1923માં જ્યોર્જ Vના ફોટોગ્રાફ ધરાવતી નોટોની કેટેગરી રજૂ કરવામાં આવી હતી. આ નોટો રૂ. 1, 2½, 5, 10, 50, 100, 1,000, 10,000ના મૂલ્યમાં જારી કરવામાં આવી હતી.
ભારતમાં પ્રથમ વખત કેટલા રૂપિયાની નોટ છાપવામાં આવી હતી ?
ભારતીય રિઝર્વ બેંકનું ઔપચારિક ઉદ્ઘાટન 1 એપ્રિલ, 1935ના રોજ કરવામાં આવ્યું હતું. તેનું મુખ્ય મથક કલકત્તામાં હતું. આરબીઆઈ અધિનિયમ, 1934ની કલમ 22 એ તેને ભારત સરકારની નોટો જારી કરવાનો અધિકાર આપ્યો છે. આ બેંકે 1938માં જ્યોર્જ છઠ્ઠાનું ચિત્ર ધરાવતી પ્રથમ પાંચ રૂપિયાની નોટ બહાર પાડી હતી. આ પછી ફેબ્રુઆરીમાં 10 રૂપિયા, માર્ચમાં 100 રૂપિયા અને જૂન 1938માં 1000 રૂપિયા અને 10000 રૂપિયાની નોટ બહાર પાડવામાં આવી હતી.
આઝાદી બાદ રૂપિયામાં થયો મોટો ફેરફાર
1947માં આઝાદી મળ્યા બાદ ભારત આધુનિક રૂપિયાના સિક્કાની ડિઝાઇનમાં પાછું ફર્યું. કાગળના ચલણ માટે સારનાથ ખાતે આવેલા સિંહના પ્રતીકને પસંદ કરવામાં આવ્યું. સ્વતંત્ર ભારત દ્વારા છાપવામાં આવેલી પ્રથમ બેંક નોટ 1 રૂપિયાની નોટ હતી. મહાત્મા ગાંધી સિરીઝની નોટો 1996માં શરૂ કરવામાં આવી હતી.
15 જુલાઈ, 2010ના રોજ ભારતે એક નવું ચલણ પ્રતીક, ભારતીય રૂપિયાનું પ્રતીક, ‘₹’ રજૂ કર્યું. 8 નવેમ્બર, 2016ના રોજ, ભારત સરકારે રૂ. 500 અને રૂ. 1000ની નોટો બંધ કરી અને રૂ. 2000ની નોટ બહાર પાડી બાદમાં આ નોટ પણ બંધ કરી અને રૂપિયા 200ની નવી નોટો બહાર પાડી. હાલમાં કરન્સી પ્રેસ નાસીક, દેવાસ, મૈસુર અને સાલ્બોનીમાં છે.
21મી સદીમાં શરૂ થઈ ડિજિટલ કરન્સી
21મી સદીએ ચલણના બે નવા સ્વરૂપોને જન્મ આપ્યો છે. આ બે કરન્સી છે મોબાઈલ પેમેન્ટ અને ડિજિટલ કરન્સી. મોબાઇલ પેમેન્ટ એ પોર્ટેબલ ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણ, જેમ કે સેલફોન, સ્માર્ટફોન અથવા ટેબ્લેટ ઉપકરણ દ્વારા ઉત્પાદન અથવા સેવા માટે આપવામાં આવતી કરન્સી છે.
આ ઉપરાંત 2009માં બહાર પાડવામાં આવેલ બિટકોઈન ઝડપથી ડિજિટલ કરન્સી માટે પ્રમાણભૂત બની ગયું છે. જૂન 2022 સુધીમાં, વિશ્વના તમામ બિટકોઇન્સનું મૂલ્ય 392 બિલિયન ડોલર કરતાં વધુ હતું. ડિજિટલ કરન્સીનો કોઈ ફિઝિકલ સિક્કો હોતો નથી. ડિજિટલ કરન્સી સરકાર દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલી કરન્સીથી વિપરીત વિકેન્દ્રિત સત્તાવાળાઓ દ્વારા સંચાલિત થાય છે.
