એ ઘટનાઓ જેને બદલ્યા રાષ્ટ્રપતિ ચૂંટણીના નિયમ, 1967 માં 17 લોકોએ કરી હતી દાવેદારી, 1969 માં રાષ્ટ્રપતિના નિધનથી ઉભું થયું હતું સંકટ

દેશના ધારાશાસ્ત્રીઓ ચિંતિત બન્યા જ્યારે 1969 માં રાષ્ટ્રપતિ ઝાકિર હુસૈનનું કાર્યાલયમાં અવસાન થયું. તે સમય સુધી કોઈએ વિચાર્યું ન હતું કે જો રાષ્ટ્રપતિ (President)મૃત્યુ પામે છે અથવા રાજીનામું આપે છે, તો પછી સરકારના વડાની જવાબદારી કોણ લેશે? આ કટોકટીના ઉકેલે નવા નિયમનો પાયો નાખ્યો. એ જ રીતે, 1967ની રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી (President Elections)માં 17 ઉમેદવારો અને 1969ની ચૂંટણીમાં 15 ઉમેદવારો મેદાનમાં ઉતર્યા હતા, ઉમેદવારોની સંખ્યાને મર્યાદિત કરવા માટે નવો નિયમ ઘડવામાં આવ્યો હતો. ચાલો જાણીએ એવી ઘટનાઓ કે જેણે માત્ર રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીની પ્રક્રિયા જ નહીં, રાષ્ટ્રપતિ પદ સાથે સંબંધિત નિયમો અને શપથગ્રહણની તારીખમાં પણ ફેરફાર કર્યો.

1. રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં 17 ઉમેદવારો ઉતર્યા, નિયમોમાં ફેરફાર કરવો પડ્યો

જો કે, છેલ્લા ઘણા સમયથી ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં માત્ર બે જ ઉમેદવારો ચૂંટણી લડી રહ્યા છે. ઓછામાં ઓછા છેલ્લા બે દાયકાથી આ વલણ રહ્યું છે, પરંતુ હંમેશા નહીં. 1967માં યોજાયેલી ચોથી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં 17 ઉમેદવારો મેદાનમાં હતા.

આ ઉમેદવારોમાં ચૌધરી હરિ રામ નામની વ્યક્તિ હતી, જેણે પ્રથમ ચાર રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી લડી હતી. ચોથીમાં એટલે કે 1967ની ચૂંટણીમાં તેમને એક પણ મત મળ્યો ન હતો, જ્યારે આ સમય સુધીમાં ઉમેદવારને બે પ્રસ્તાવક અને બે સમર્થકોની જરૂર હતી. એટલે કે તેમની ભલામણ કરનારાઓએ પણ તેમને મત આપ્યો ન હતો. ત્યારથી તેમણે ચૂંટણી લડવાનું બંધ કરી દીધું હતું.

Web Stories View more

હાર્દિક પંડ્યાના કારણે ટીમનું વાતાવરણ બગડી રહ્યું છે, મુંબઈ ઈન્ડિયન્સના કેપ્ટન પર મોટો હુમલો

કેનેડામાં વિદ્યાર્થીઓની વધી મુશ્કેલી, બદલાયો આ નિયમ

ઉનાળામાં કેરી ખાધા પછી શું ન ખાવું જોઈએ?

હવે આખું વર્ષ મોબાઈલ રિચાર્જની ઝંઝટ ખતમ, આ છે Jio અને Airtelના સૌથી સસ્તા વાર્ષિક પ્લાન

ઉનાળામાં મોઢાં પર બરફ ઘસવાના ફાયદા છે ચોંકાવનારા, જાણી લો

રિંકુ સિંહને કપિરાજે 6 વખત બચકા ભર્યા છે, જુઓ ફોટો

અત્યાર સુધીની કોઈપણ રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં સૌથી વધુ ઉમેદવારોનો આ રેકોર્ડ છે. આ 17 ઉમેદવારોમાંથી 9ને એક પણ મત મળ્યો નથી. જ્યારે અન્ય 4ને 250થી ઓછા મત મળ્યા હતા. ઝાકિર હુસૈન આ ચૂંટણી જીત્યા હતા.

ઝાકિર હુસૈનના મૃત્યુના બે વર્ષ પછી 1969માં ફરીથી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી યોજાઈ. આ વખતે પણ 15 ઉમેદવારો મેદાનમાં ઉતર્યા હતા. જેમાંથી 5 ઉમેદવારોને એક પણ મત મળ્યો નહીં. આ બે ચૂંટણીઓએ આવનારી ચૂંટણીઓમાં ઉમેદવારોની સંખ્યાને નિયંત્રિત કરતા નિયમોનો પાયો નાખ્યો.

આ પછી, રાષ્ટ્રપતિ ચૂંટણીમાં નોન-સીરિયસ ઉમેદવારોને ઉભા રાખવા પર પ્રતિબંધ મૂકવા માટે 1974માં રાષ્ટ્રપતિ ચૂંટણી અધિનિયમમાં સુધારો કરીને નવો નિયમ બનાવવામાં આવ્યો હતો. આ હેઠળ, રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી લડવા માટે ઉમેદવાર પાસે ઓછામાં ઓછા 20 મતદારો (10 પ્રસ્તાવકો, 10 સમર્થકો) નું સમર્થન હોવું આવશ્યક છે. મતદાર માત્ર એક જ ઉમેદવારનો પ્રસ્તાવ કે મંજૂરી આપી શકે છે.

વાસ્તવમાં, રાષ્ટ્રપતિની પસંદગી બંને ગૃહોના ચૂંટાયેલા સાંસદો અને તમામ રાજ્યોના ચૂંટાયેલા ધારાસભ્યો દ્વારા કરવામાં આવે છે. તમામ સાંસદો અને ધારાસભ્યો ઈલેક્ટોરલ કોલેજ બનાવે છે અને તેમાંથી દરેકને ઈલેક્ટર કહેવામાં આવે છે.

ઉમેદવાર માટે 20 મતદારોના સમર્થનના નિયમની રજૂઆતનું પરિણામ એ આવ્યું કે 1974ની રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં માત્ર 2 ઉમેદવારો મેદાનમાં ઉતર્યા, પરંતુ સમય જતાં આ નિયમ પણ નબળો પડી ગયો અને બાદમાં તેને ફરીથી બદલવો પડ્યો.

1992ની રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં કાકા જોગિંદર સિંહ અને રામ જેઠમલાણી, પછી નિયમો બદલ્યા

1992ની રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીએ દર્શાવ્યું હતું કે નોન-સીરિયસ ઉમેદવારોને રોકવા માટે રચાયેલ 20 મતદારોના સમર્થન નિયમ અપૂરતા હતા. 1992ની રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં પ્રખ્યાત વકીલ રામ જેઠમલાણીની સાથે કાકા જોગીન્દર સિંહ ઉર્ફે ‘ધરતી પકડ’ પણ ન માત્ર ઉભા રહ્યા, પરંતુ વોટિંગ સ્ટેજ પર પણ પહોંચ્યા. ‘ધરતી પકડ’ સેંકડો ચૂંટણી લડવા અને હારવા માટે પ્રખ્યાત હતા.

ચાર ઉમેદવારોની ચૂંટણીમાં રામ જેઠમલાણીને કુલ 2704 વોટ મળ્યા, જ્યારે ‘ધરતી પકડ’ને 1135 વોટ મળ્યા. ડો.શંકર દયાલ શર્માએ જ્યોર્જ ગિલ્બર્ટ સ્વેલને હરાવીને આ ચૂંટણી જીતી હતી.

1992ની ચૂંટણીઓમાંથી બોધપાઠ લઈને, 1997થી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી લડવા માટેના ઉમેદવારો માટે સમર્થનની સંખ્યા 20 મતદારોથી વધારીને 100 મતદારો (50 પ્રસ્તાવકો, 50 સમર્થકો) કરવામાં આવી હતી. 1997 પછી કોઈપણ રાષ્ટ્રપ્રમુખની ચૂંટણીમાં કોઈ ત્રીજો ઉમેદવાર મતદાનના તબક્કામાં પહોંચ્યો નથી.

2. રાષ્ટ્રપતિના અવસાનને કારણે જ્યારે બંધારણીય કટોકટી ઊભી થઈ, ત્યારે આ રીતે ઉકેલ મળ્યો

13 મે 1967ના રોજ ડો.ઝાકિર હુસૈન દેશના ત્રીજા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા. તેઓ દેશના પ્રથમ મુસ્લિમ રાષ્ટ્રપતિ પણ હતા. રાષ્ટ્રપતિ બન્યાના બે વર્ષ પછી 3 મે 1969ના રોજ તેમનું અવસાન થયું. આ પ્રથમ વખત હતો કે જ્યારે રાષ્ટ્રપતિ પદ કાર્યકાળ પહેલા ખાલી પડ્યું હોય. ઝાકિર હુસૈનના મૃત્યુથી દેશમાં બંધારણીય કટોકટી સર્જાઈ હતી.

હકીકતમાં, રાષ્ટ્રપતિ અથવા ઉપરાષ્ટ્રપતિના આકસ્મિક મૃત્યુ અથવા રાજીનામાને કારણે ખાલી પડેલી સ્થિતિમાં સરકારના વડા કોણ હશે તે અંગે બંધારણમાં કોઈ ઉલ્લેખ નહતો.

આ કટોકટીનો સામનો કરવા માટે, ગૃહે લગભગ ત્રણ અઠવાડિયા પછી એટલે કે, 28 મે 1969 ના રોજ રાષ્ટ્રપતિ (કાર્યોનું નિકાલ) કાયદો, 1969 લાગુ કર્યો. આ અધિનિયમમાં આ બંધારણીય કટોકટીનો ઉકેલ મળ્યો, જે નીચે મુજબ છે.

કયા સંજોગોમાં રાષ્ટ્રપતિ પદ ખાલી થઈ શકે છે:

• 5 વર્ષની મુદતના અંતે
• રાજીનામું આપવા પર
• મૃત્યુ પર
• મહાભિયોગ દ્વારા

પ્રેસિડેન્ટ (ડિસ્ચાર્જ ઑફ ફંક્શન્સ) એક્ટ, 1969 મુજબ, જો રાષ્ટ્રપતિ અથવા ઉપ-રાષ્ટ્રપતિ હાજર ન હોય, અથવા જો તેમનું અવસાન થાય, તો સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ રાષ્ટ્રપતિ તરીકે કાર્ય કરશે અથવા તેમની ફરજો નિભાવશે. જો સુપ્રીમ કોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ પણ હાજર ન હોય તો, સુપ્રીમ કોર્ટના સૌથી વરિષ્ઠ ન્યાયાધીશ રાષ્ટ્રપતિ તરીકે કાર્ય કરશે અથવા તેમની ફરજો નિભાવશે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ રાષ્ટ્રપતિ તરીકે કાર્ય કરે છે, ત્યારે તેને રાષ્ટ્રપતિના તમામ અધિકારો તેમજ તેમને આપવામાં આવતા પગાર, ભથ્થા અને વિશેષાધિકારો મળે છે.

3. 25મી જુલાઈએ શપથ લેવાની પરંપરા ક્યારે શરૂ થઈ?

ભારતમાં હંમેશા 25મી જુલાઈએ રાષ્ટ્રપતિના શપથ લેવાની પરંપરા ન હતી. દેશના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે 26 જાન્યુઆરી 1950ના રોજ પદના શપથ લીધા હતા. તેઓ 12 વર્ષ 107 દિવસ એટલે કે 12 મે 1962 સુધી પદ પર રહ્યા. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન 13 મે 1962ના રોજ બીજા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા, તેમની 5 વર્ષની મુદત પૂરી કરી અને 13 મે 1967 સુધી પદ પર રહ્યા. ડૉ. ઝાકિર હુસૈન 13 મે 1967ના રોજ ત્રીજા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા, પરંતુ તેમનો કાર્યકાળ પૂરો કરતા પહેલા 3 મે 1969ના રોજ તેમનું અવસાન થયું.

હુસૈનના મૃત્યુ પછી, વી.વી. ગિરી 3 મે 1969 થી 20 જુલાઈ 1969 સુધી કાર્યકારી પ્રમુખ હતા. જુલાઈ-ઓગસ્ટ 1969માં ફરીથી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી યોજાઈ અને આ દરમિયાન કાર્યકારી રાષ્ટ્રપતિની ભૂમિકા મોહમ્મદ હિદાયતુલ્લાએ ભજવી.

1969ની રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં વિજય સાથે, વી.વી. ગિરી 24 ઓગસ્ટ 1969ના રોજ દેશના ચોથા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા અને 5 વર્ષની મુદત પૂરી કરીને 24 ઓગસ્ટ 1974 સુધી પદ પર રહ્યા. ફખરુદ્દીન અલી અહેમદ 24 ઓગસ્ટ 1974ના રોજ દેશના પાંચમા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા, પરંતુ લગભગ અઢી વર્ષ પછી 11 ફેબ્રુઆરી 1977ના રોજ તેમનું અવસાન થયું. અહેમદના મૃત્યુ પછી લગભગ 5 મહિના સુધી બીડી જટ્ટી કાર્યકારી રાષ્ટ્રપતિ હતા.

25 જુલાઇ 1977ના રોજ, 1977માં યોજાયેલી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી જીત્યા બાદ નીલમ સંજીવા રેડ્ડી દેશના છઠ્ઠા રાષ્ટ્રપતિ બન્યા. દેશના રાષ્ટ્રપતિ પદના શપથ લેવાની પરંપરા અહીંથી 25મી જુલાઈએ શરૂ થઈ હતી, જે અત્યાર સુધી ચાલુ છે. તે પછી દરેક પ્રમુખે પોતાનો કાર્યકાળ પૂર્ણ કર્યો છે. વાસ્તવમાં, ત્યારથી દરેક રાષ્ટ્રપતિનો પાંચ વર્ષનો કાર્યકાળ 25 જુલાઈએ સમાપ્ત થાય છે અને તેથી આગામી રાષ્ટ્રપતિ તે જ દિવસે એટલે કે 25 જુલાઈએ શપથ લે છે. 25 જુલાઈએ અત્યાર સુધીમાં 9 રાષ્ટ્રપતિઓએ શપથ લીધા છે.