Veto-Power: તે શું છે અને રશિયાએ ભારતની તરફેણમાં કેટલી વખત તેનો કર્યો ઉપયોગ
જ્યારે પણ વિશ્વની શાંતિ જોખમાય છે, ત્યારે UNSC એ નક્કી કરવા પહેલ કરે છે કે આક્રમણને કેવી રીતે અટકાવવામાં આવશે.
રશિયાએ યુનાઇટેડ નેશન્સ સિક્યોરિટી કાઉન્સિલ (UNSC) ના ઠરાવને વીટો કર્યો હતો. જેમાં માંગ કરવામાં આવી હતી કે મોસ્કો તરત જ યુક્રેન પરનો તેનો હુમલો બંધ કરે અને તમામ સૈનિકોને પાછો ખેંચી લે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને તેના સમર્થકોને ખબર હતી કે હાર નક્કી છે પરંતુ કહ્યું કે, તે રશિયાના વૈશ્વિક એકલતાને પ્રકાશિત કરશે. શુક્રવારે મતદાન તરફેણમાં 11 હતું. જેમાં રશિયાએ નામાં મતદાન કર્યું હતું અને ચીન, ભારત અને સંયુક્ત આરબ અમીરાત ગેરહાજર રહ્યા હતા. જેણે તેમના દેશના નાના અને લશ્કરી રીતે નબળા પાડોશી પર રશિયન પ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિનના આક્રમણ સામે નોંધપાત્ર પરંતુ સંપૂર્ણ વિરોધ દર્શાવ્યો ન હતો. ઠરાવની નિષ્ફળતાએ સમર્થકો માટે 193-સભ્ય યુએન જનરલ એસેમ્બલીમાં સમાન ઠરાવ પર ઝડપી મત માંગવાનો માર્ગ મોકળો કરે છે. જ્યાં કોઈ વીટો નથી. વિધાનસભા મત માટે સમયપત્રક પર તાત્કાલિક કોઈ શબ્દ નહોતો.
UNSCને સમગ્ર વિશ્વમાં શાંતિ, સૌહાર્દ અને સુરક્ષા જાળવવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું છે. UNSCમાં 15 સભ્યો છે અને દરેક સભ્યને મતનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર છે. સુરક્ષા પરિષદનો નિર્ણય બંધનકર્તા છે અને તેનું પાલન દરેક સભ્ય દેશોએ કરવું જોઈએ. જ્યારે પણ વિશ્વની શાંતિ જોખમાય છે, ત્યારે યુએનએસસી એ નક્કી કરવા પહેલ કરે છે કે સભ્ય દેશો અને આક્રમણના કૃત્યમાં સામેલ પક્ષો સાથે ચર્ચા કર્યા પછી આક્રમણને કેવી રીતે અટકાવવામાં આવશે. કેટલીકવાર UNSC પ્રતિબંધો લાદે છે અને જ્યારે પણ શાંતિ જાળવવા માટે જરૂરી હોય ત્યારે બળના ઉપયોગને મંજૂરી આપે છે.
UNSCમાં વીટો પાવર
પાંચ રાષ્ટ્રો – યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, યુનાઇટેડ કિંગડમ, ચીન, ફ્રાન્સ અને યુનિયન ઓફ સોવિયેટ. સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિક (યુએસએસઆર) (રશિયા દ્વારા 1990માં સફળ) એ સંયુક્ત રાષ્ટ્રની સ્થાપનામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. તેઓ UNSCમાં કાયમી સભ્ય દેશો છે અને તેમની પાસે ‘વીટોનો અધિકાર’ તરીકે ઓળખાતી વિશેષ મતદાન શક્તિ પણ છે. જો તેમાંથી કોઈ પણ યુએનએસસીમાં નકારાત્મક મત આપે છે તો ઠરાવ અથવા નિર્ણયને મંજૂરી આપવામાં આવશે નહીં.
પાંચેય સ્થાયી સભ્યોએ વીટોના અધિકારનો ઉપયોગ કર્યો છે. જો સ્થાયી સભ્ય સૂચિત ઠરાવ સાથે સંપૂર્ણ રીતે સંમત ન હોય પરંતુ વીટો આપવા માંગતા ન હોય, તો તે દૂર રહેવાનું પસંદ કરી શકે છે. આમ જો તે જરૂરી સંખ્યામાં નવ તરફેણકારી મતો મેળવે તો ઠરાવને અપનાવવાની મંજૂરી આપે છે.
કાયમી સભ્ય અને બિન-સ્થાયી સભ્ય વચ્ચે વીટો પાવર એ કદાચ સૌથી નોંધપાત્ર તફાવત છે. યુએન ચાર્ટરની કલમ 27 (3) મુજબ, કાઉન્સિલ તમામ નિર્ણયો “સ્થાયી સભ્યોના સહમત મતો” સાથે લેશે. વીટો પાવરનો વિષય ખૂબ જ વિવાદાસ્પદ છે અને વર્ષોથી યુએનની બેઠકોમાં તેની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. તે કાઉન્સિલની કાર્ય પદ્ધતિઓની લગભગ તમામ ચર્ચાઓના સંદર્ભમાં વારંવાર ઉઠાવવામાં આવતા વિષયોમાંનો એક છે.
રશિયાનો વીટો ભારતની તરફેણમાં
શરૂઆતના વર્ષોમાં, યુએસએસઆર વારંવાર વીટો પાવરનો ઉપયોગ કરતું હતું. જેથી અહેવાલો મુજબ તત્કાલીન સોવિયેત રાજદૂત આન્દ્રે ગ્રોમીકોએ મિસ્ટર ન્યેટનું ઉપનામ મેળવ્યું હતું અને વ્યાચેસ્લાવ મોલોટોવ મિસ્ટર વીટો તરીકે ઓળખાતા હતા. વર્ષોથી યુએસએસઆર/રશિયાએ કુલ 146 વીટો અથવા તમામ વીટોના અડધા જેટલા વીટો નાખ્યા છે. 1946થી જ્યારે યુએસએસઆરએ લેબનોન અને સીરિયામાંથી વિદેશી સૈનિકો પાછા ખેંચવા અંગેના ડ્રાફ્ટ ઠરાવ પર વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો, ત્યારે વીટો 294 વખત નોંધવામાં આવ્યો છે.
વર્ષોથી, યુએસએસઆર/રશિયાએ પણ ભારતની તરફેણમાં વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો છે. કુલ મળીને યુએનએસસીના કાયમી સભ્યે ભારતના સમર્થનમાં ચાર વખત વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો છે.
1957
યુએસએસઆરએ સૌપ્રથમ કાશ્મીર મુદ્દા પર 1957માં ભારત માટે વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો હતો. 1955માં જ્યારે સોવિયત સંઘના તત્કાલિન નેતા નિકિતા ખ્રુશ્ચેવ ભારતની મુલાકાતે આવ્યા ત્યારે તેમણે કહ્યું હતું કે, મોસ્કો માત્ર ‘સરહદની પેલે પાર’ છે અને કાશ્મીરમાં કોઈ મુશ્કેલી હોય તો દિલ્હીએ યુએસએસઆરને માત્ર બૂમો પાડવી જોઈએ. તેઓ તેમના શબ્દો પર સાચા રહ્યા અને જ્યારે પાકિસ્તાને બિનલશ્કરીકરણના સંબંધમાં યુએનના અસ્થાયી દળના ઉપયોગની દરખાસ્ત કરી અને દ્વિપક્ષીય મુદ્દો આંતરરાષ્ટ્રીય મુદ્દો બનવાની નજીક હતો. ત્યારે યુએસએસઆરએ ભારતની તરફેણમાં વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો.
1961
1961માં પોર્ટુગલે ગોવા અંગે યુએનએસસીને પત્ર મોકલ્યો. ગોવા હજુ પણ પોર્ટુગલની સત્તા હેઠળ હતું અને ભારત આ પ્રદેશને મુક્ત કરવા અને તેને આપણા રાષ્ટ્રનો ભાગ બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું હતું. ફ્રાન્સથી વિપરીત પોર્ટુગલે ભારતમાં તેના પ્રદેશો જવા દેવાનો ઇનકાર કર્યો હતો અને ગોવામાં વિરોધીઓ પર ગોળીબાર પણ કર્યો હતો.
અહેવાલો મુજબ, નિકિતા ખ્રુશ્ચેવે ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુને એક ટેલિગ્રામ મોકલ્યો હતો જેમાં તેમણે કહ્યું હતું કે “તેના પ્રદેશમાં સંસ્થાનવાદની ચોકીઓ દૂર કરવાની ભારતની ક્રિયાઓ સંપૂર્ણપણે કાયદેસર અને ન્યાયી હતી”.
પોર્ટુગલે યુએન ચાર્ટરને લાગુ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને એક ઠરાવનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો કે ભારતે ગોવામાંથી તેમની સેના પાછી ખેંચી લેવી જોઈએ. આ પ્રસ્તાવને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, યુનાઇટેડ કિંગડમ અને ફ્રાન્સ દ્વારા ટેકો મળ્યો હતો. પરંતુ યુએસએસઆર ભારતના બચાવમાં આવ્યું અને વીટો પાવરનો ઉપયોગ કરીને પ્રસ્તાવને ઉડાવી દીધો. તેણે ભારતના હેતુને મજબૂત બનાવ્યું અને 19 ડિસેમ્બર 1961ના રોજ ગોવા આખરે પોર્ટુગલના શાસનમાંથી મુક્ત થયું.
એ નોંધવું અગત્યનું છે કે તે યુએસએસઆરનો 99મો વીટો હતો.
1962
યુએસએસઆરએ 1962માં તેના 100મા વીટોનો ઉપયોગ કર્યો અને આ વખતે ફરીથી ભારતની તરફેણમાં હતો. યુએનએસસીમાં આઇરિશ ઠરાવમાં ભારત અને પાકિસ્તાનને કાશ્મીર મુદ્દાના સમાધાન માટે એકબીજા સાથે સીધી વાટાઘાટો કરવા વિનંતી કરવામાં આવી હતી. યુએનએસસીના સાત સભ્યોએ તેને સમર્થન આપ્યું હતું, અને તેમાંથી ચાર કાયમી સભ્યો હતા – યુએસ, ફ્રાન્સ, યુકે અને ચીન. ભારતીય પ્રતિનિધિમંડળે ઠરાવ સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો હતો અને પછી, રશિયન પ્રતિનિધિ પ્લેટન દિમિત્રીવિચ મોરોઝોવે ઠરાવને રદબાતલ બનાવવા માટે વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો હતો.
1971
1965 માં ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ શરૂ થયા પછી તત્કાલિન પાકિસ્તાનના વિદેશ પ્રધાન ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોએ UNમાં કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો અને ભારતીય પ્રતિનિધિમંડળ વિરોધમાં બહાર નીકળી ગયું. અહેવાલો અનુસાર પૂર્વ વિદેશ મંત્રી કુંવર નટવર સિંહે કાશ્મીર મુદ્દાને લઈને યુએન માટે વોકઆઉટને ‘ટર્નિંગ પોઈન્ટ’ ગણાવ્યો હતો. કાશ્મીર મુદ્દો યુએનએસસીમાં 1971 સિવાય નિષ્ક્રિય બની ગયો હતો જ્યારે કાશ્મીર મુદ્દા પર ઠરાવો પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ ડિસેમ્બર 1971માં જ્યારે ભારત બાંગ્લાદેશને આઝાદ કરવા માટે પાકિસ્તાન સામે યુદ્ધમાં વ્યસ્ત હતું ત્યારે યુએસએસઆરએ તેની ખાતરી કરવા માટે તેના વીટો પાવરનો ત્રણ વખત ઉપયોગ કર્યો હતો. તૃતીય-પક્ષ રાષ્ટ્રો તરફથી હસ્તક્ષેપ આકર્ષી શકે તેવી વૈશ્વિક ચિંતા બનવાને બદલે દ્વિપક્ષીય બની રહે છે.
અન્ય સભ્યો દ્વારા વીટો પાવરનો ઉપયોગ
વીટો પાવરનો ઉપયોગ યુએનએસસીના અન્ય સ્થાયી સભ્યો જેમ કે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, યુનાઇટેડ કિંગડમ, ચીન અને ફ્રાન્સ દ્વારા પણ વર્ષોથી કરવામાં આવે છે. યુ.એસ.એ તેનો પહેલો વીટો 1970માં નાખ્યો હતો અને આજ સુધીમાં 82 વખત વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો છે.
યુ.કે.એ સૌપ્રથમ વખત 1956માં સુએઝ કટોકટી દરમિયાન વીટો પાવરનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને અત્યાર સુધીમાં 31 વખત વીટો નાખ્યો છે. ફ્રાન્સે 1956માં પ્રથમ વખત વીટોનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને અત્યાર સુધીમાં 17 વખત તેનો ઉપયોગ કર્યો છે. ચીને 18 વખત વીટોનો ઉપયોગ કર્યો છે. એકનો ઉપયોગ રિપબ્લિક ઓફ ચાઈના (આરઓસી) દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો અને બાકીના 17નો ઉપયોગ પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ ચાઈના દ્વારા 1971માં આરઓસીના કાયમી સભ્ય તરીકે થયા બાદ કરવામાં આવ્યો હતો.
