ઓર્ગેનિક કેળાના ઉત્પાદનનો નવો ટ્રેન્ડ, ટીશ્યુ કલ્ચરથી કેળાની વૈજ્ઞાનિક ખેતી, જાણો સંપૂર્ણ વિગત

કેળા (Banana) વિશ્વભરમાં સૌથી લોકપ્રિય તાજા ફળ છે અને તેનું નામ અરબી શબ્દ ‘કેલા’ પરથી આવ્યું છે, જેનો અર્થ આંગળી થાય છે. કેળાના વૈજ્ઞાનિક નામ મુસા એક્યુમિનાટા અને મુસા બાલ્બિસિયાના છે, પરંતુ કેળાના જૂના વૈજ્ઞાનિક નામ મુસા સેપિએન્ટમ અને મુસા પેરાડિસિયાકા છે. કેળા કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ અને પોટેશિયમનો સમૃદ્ધ સ્ત્રોત છે.

ઉચ્ચ ઉર્જા ક્ષમતાને કારણે તે એથ્લેટ્સની પ્રથમ પસંદગી છે. તે વ્યવસાય અને આવકનો એક મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત પણ છે. કેળાના ફળમાં પોટેશિયમ પણ ભરપૂર માત્રામાં હોય છે અને તે ફાઈબરનો ઉત્તમ સ્ત્રોત પણ છે.

તાજેતરના વર્ષોમાં રસાયણોના આડેધડ ઉપયોગની પ્રતિકૂળ અસરોને ધ્યાનમાં રાખીને સમગ્ર વિશ્વમાં ઓર્ગેનિક કેળાના ઉત્પાદન(Organic Banana Production)નો નવો ટ્રેન્ડ અપનાવવામાં આવ્યો છે. આ માટે એક નવું નામ એટલે કે “ગ્રીન ફૂડ્સ” રાખવામાં આવ્યું છે. ઈતિહાસમાં પ્રથમ વખત, 600 BCમાં બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં કેળાનો ઉચ્ચ પૌષ્ટિક ખોરાક તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.

કેળા એ વિશ્વના સૌથી મહત્વપૂર્ણ ખાદ્ય પાકોમાંનું એક છે. ભારતમાં જીડીપી(GDP)માં કેળાના પાકનો હિસ્સો 2.8 ટકા છે. તે ખેડૂતોના નિર્વાહ માટે એક મહત્વપૂર્ણ પાક છે અને ખોરાક અથવા આવક માટે આખું વર્ષ સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરે છે. કેળા (મુસા પ્રજાતિ) એ અમુક પ્રારંભિક પાકના છોડ છે જે માનવીઓ દ્વારા અપનાવવામાં આવ્યા છે.

લાખો લોકો માટે મુખ્ય ખાદ્ય પાક

કેળાને પાકેલા ફળ તરીકે ખાવામાં આવે છે, જ્યારે કેળા જે સંપૂર્ણ પાકેલા હોય ત્યારે પણ સ્ટાર્ચયુક્ત રહે છે તેને સ્વાદ માટે પકવવાની જરૂર પડે છે. વ્યવસાયિક સ્થિતિને ધ્યાનમાં લેતા કેળાને ‘ગરીબ માણસનું સફરજન’ કહેવામાં આવે છે. ઉત્પાદનના કુલ મૂલ્યની દ્રષ્ટિએ ચોખા, ઘઉં અને મકાઈ પછી કેળા વૈશ્વિક સ્તરે ચોથા ક્રમે છે. લાખો લોકો માટે તે મુખ્ય ખાદ્ય પાક છે તેમજ સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર દ્વારા આવક પ્રદાન કરે છે.

સ્ટાર્ચયુક્ત મુખ્ય ખાદ્ય પાકોમાં કેળા કુલ ઉત્પાદનની દ્રષ્ટિએ ત્રીજા ક્રમે છે. કેળા તેની ઓછી કિંમત અને ઉચ્ચ પોષક મૂલ્યને કારણે ખૂબ જ લોકપ્રિય ફળ છે. તે પાકેલા અને કાચા ફળના રૂપમાં તાજા અને પાકેલા બંને સ્વરૂપમાં ખાવામાં આવે છે. કેળા કાર્બોહાઈડ્રેટ્સનો સમૃદ્ધ સ્ત્રોત છે અને વિટામિન્સ ખાસ કરીને B વિટામિન્સથી સમૃદ્ધ છે. તે પોટેશિયમ, ફોસ્ફરસ, કેલ્શિયમ અને મેગ્નેશિયમનો પણ સારો સ્ત્રોત છે.

કેળા પચવામાં સરળ છે, ચરબી અને કોલેસ્ટ્રોલ રહિત છે. કેળાના પાવડરનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ બેબી ફૂડ તરીકે થાય છે. તેનો નિયમિત ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યારે તે હૃદય રોગના જોખમને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને હાઈપરટેન્શન, સંધિવા, અલ્સર, ગેસ્ટ્રોએન્ટેરિટિસ અને કિડનીના રોગોથી પીડાતા દર્દીઓ માટે ભલામણ કરવામાં આવે છે.

ફળોનો ઉપયોગ ચિપ્સ, બનાના પ્યુરી, જામ, જેલી, જ્યુસ, વાઈન અને પુડિંગ્સ જેવા પ્રોસેસ્ડ ઉત્પાદનો બનાવવા માટે કરી શકાય છે. નાજુક દાંડી, જે પુષ્પવર્ધક ધરાવે છે, કાપેલા સ્યુડોસ્ટેમના પાંદડાને દૂર કરીને તેનો ઉપયોગ શાકભાજી તરીકે થાય છે.

દેશમાં કેળાનું ઉત્પાદન

ઉષ્ણકટિબંધીય અને ઉપોષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશમાં 135 દેશો અને પ્રદેશોમાં કેળાનું ઉત્પાદન થાય છે. 2017-18 દરમિયાન, વિશ્વ સ્તરે કેળાનું ઉત્પાદન 60.2 લાખ હેક્ટર હતું. ભારત વિશ્વમાં સૌથી વધુ કેળા ઉત્પાદક દેશ છે. 2017-18 દરમિયાન ભારતમાં 8.6 લાખ હેક્ટરમાંથી લગભગ 304.7 લાખ ટન કેળાનું ઉત્પાદન થયું હતું.

કેળા (Banana)ના છોડ ભૂગર્ભ દાંડીમાંથી અજાતીય રીતે પ્રજનન કરે છે અને પાક એક વર્ષથી ઓછા સમયમાં તૈયાર કરી શકાય છે. કેળા એ બારમાસી પાક છે જે ઝડપથી વધે છે અને આખા વર્ષ દરમિયાન લણણી કરી શકાય છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં ઉગાડવામાં આવતી મુખ્ય કેળાની જાત ગ્રાન્ડ નાઈન (ઉ.9) છે.

કેળાની ખેતીને પ્રોત્સાહન આપવા માટેની ટેક્નોલોજી

કેળાની ખેતી(Banana Farming)ને પ્રોત્સાહન આપવા અને લોકપ્રિય બનાવવા માટે “ટીસ્યુ કલ્ચર ટેક્નોલોજી (Tissue culture Technology) દ્વારા રોગમુક્ત કેળાના છોડનું ઉત્પાદન અને નર્સરીની સ્થાપના અને ખેડૂતો(Farmers)માં ઓછા ખર્ચે છોડનું વિતરણ” નામનો સંશોધન પ્રોજેક્ટ હાલમાં કૃષિ ક્ષેત્રે ચાલી રહ્યો છે. બાયોટેકનોલોજી વિભાગમાં સરદાર વલ્લભભાઈ બાયોટેક્નૉલૉજી, ડૉ. પટેલ એગ્રીકલ્ચર યુનિવર્સિટી, મેરઠ, ઉત્તર પ્રદેશના ડો. આર. એસ. સેંગરની દેખરેખ હેઠળ ચાલી રહ્યું છે.

એવું પણ જોવામાં આવ્યું છે કે શેરડીના ખેડૂતો પણ કેળાની ખેતી તરફ રસ દાખવી રહ્યા છે. આ સંશોધન પ્રોજેક્ટને ચાલુ રાખવાની મદદથી ઘણા ખેડૂતોએ તેમના ખેતરોમાં કેળાની ખેતી શરૂ કરી છે. નજીકના ભવિષ્યમાં નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે પશ્ચિમ ઉત્તર પ્રદેશના વધુને વધુ ખેડૂતો તેમની આવક વધારવા અને તેમની આજીવિકા ટકાવી રાખવા માટે કેળાની ખેતી અપનાવી શકશે.

માટી

કેળા તમામ પ્રકારની જમીનમાં ઉગાડી શકાય છે, પરંતુ વ્યાપારી ખેતી માટે સારી ડ્રેનેજવાળી ઊંડી ચીકણી માટી કે જેનું pH મૂલ્ય 6.5થી 7.5ની વચ્ચે હોય તે યોગ્ય છે. વધુ રેતાળ જમીન જે લાંબા સમય સુધી પોષક તત્વો જાળવી શકતી નથી અને વધુ માટીની જમીન જેમાં પાણીના અભાવે તિરાડો પડે છે તે કેળાની ખેતી માટે યોગ્ય નથી.

વાતાવરણ

કેળા એ ગરમ વાતાવરણનો છોડ છે. તે ગરમ અને ભેજવાળા વાતાવરણમાં પુષ્કળ ઉત્પાદન આપે છે. કેળાની ખેતી માટે 20-35 ડિગ્રી સેલ્સિયસ તાપમાન યોગ્ય છે. 500થી 2000 મીમી વરસાદ ધરાવતા વિસ્તારોમાં તેની ખેતી કરી શકાય છે. કેળાને હિમ અને સૂકા જોરદાર પવનથી નુકસાન થાય છે.

જાતો

ડ્વાર્ફ કેવેન્ડિસ (AAA)

આ જાત મોટાભાગના વિસ્તારમાં ઉગાડવામાં આવતી વ્યવસાયિક જાત છે. વાવેતર પછી 250-260 દિવસ પછી ફૂલો શરૂ થાય છે. ફૂલ આવ્યા પછી 110-115 દિવસ પછી લૂંબ કાપવા યોગ્ય બને છે. આ રીતે વાવેતરના 12-13 મહિના પછી લૂંબ તૈયાર થઈ જાય છે. ફળનું કદ 15-20 સે.મી. ઊંચું અને 3.0-3.5 સે.મી. જાડા પીળાથી લીલા રંગના થઈ જાય છે.

લૂંબનું અંદાજે વજન 20-27 કિલો હોય છે. જેમાં સરેરાશ 130 ફળોનું ઉત્પાદન થાય છે. આ પ્રજાતિ પનામા રોગ માટે પ્રતિરોધક છે, પરંતુ ટોપ બંચ રોગ માટે સંવેદનશીલ છે.

માઇક્રો એમ્પ્લીફિકેશન

હાલમાં શૂટ ટોપ કલ્ચર, ઈન વિટ્રો, ટીશ્યુ એમ્પ્લીફિકેશન પદ્ધતિ દ્વારા કેળાનો પ્રચાર કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિથી તૈયાર કરાયેલા છોડ પણ વૃક્ષોની જેમ જ રોગો, ધર્મ અને વાયરસથી મુક્ત છે.

વાવેતરનો સમય

વાવેતરનો યોગ્ય સમય આબોહવા, જાતની પસંદગી અને બજારની માગ જેવા પરિબળો પર આધાર રાખે છે. તમિલનાડુમાં ડ્વાર્ફ કેવેન્ડિશ અને નેન્દ્રન જાતોનું વાવેતર ફેબ્રુઆરીથી એપ્રિલમાં થાય છે, જ્યારે પૂવન અને કપૂરાવલી જાતોનું વાવેતર નવેમ્બર-ડિસેમ્બર મહિનામાં થાય છે. મહારાષ્ટ્રમાં વર્ષમાં બે વાર જૂન-જુલાઈ અને સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબરમાં વાવેતર કરવામાં આવે છે.

સઘન વાવેતર પદ્ધતિ

સઘન વાવેતર પદ્ધતિ આર્થિક દૃષ્ટિકોણથી મહત્વપૂર્ણ છે. આ પદ્ધતિમાં નીંદણનો વિકાસ ઓછો થાય છે અને તેજ પવનથી થતા નુકસાન પણ ઓછું થાય છે. ઠીંગળી અથવા મધ્યમ ઉંચાઈની જાતો જેમ કે કેવેન્ડિશ, બસરાઈ અને રોબસ્ટા વગેરે સઘન વાવેતર માટે યોગ્ય છે. રોબસ્ટા અને ગ્રાન્ડ નાઈનનું 1.2 x 1.2 મીટરના અંતરે વાવેતર કરવાથી અનુક્રમે 68.98 અને 94.07 ટન પ્રતિ હેક્ટર ઉપજ મળે છે.

નોંધ: ઉપરોક્ત બાબતો કૃષિ નિષ્ણાંતો અનુસાર છે અહીં કોઈ પણ પ્રકારનો દાવો કરવામાં આવતો નથી. સ્થાનિક વિસ્તારની આબોહવા ઉપરોક્ત બાબતોને અનુરૂપ ન પણ હોઈ શકે એટલે  નિષ્ણાંતોની સલાહ લેવી હિતાવહ છે.

આ પણ વાંચો: 3 બાબતો જેના કારણે દૂધ થઈ શકે છે મોંઘુ, સામાન્ય માણસને લાગશે વધુ એક ઝટકો? જાણો અમારા આ ખાસ અહેવાલમાં

આ પણ વાંચો: Viral Video: મહિલા પર થૂંક્યા બાદ જાવેદ હબીબે માંગી માફી, જાણો શું કહ્યું