વર્ષ 2025: વિશ્વસનીયતા અને ટેકનોલોજીકલ સ્વ-નિર્ભરતા તરફ ભારતની સફળ ઉડાન

કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તા (AI), સેમિકન્ડક્ટર, અવકાશ સંશોધન, પરમાણુ ઊર્જા અને મહત્વપૂર્ણ ખનિજો જેવા અગ્રણી ક્ષેત્રોમાં ભારતે આત્મવિશ્વાસપૂર્વક પગલાં ભરીને ટેકનોલોજીકલ સ્વનિર્ભરતાને હકીકતમાં પરિવર્તિત કરી છે. આ પરિવર્તન ભારતના વિકસિત ભારત@2047 ના દૃષ્ટિકોણ સાથે ઘનિષ્ઠ રીતે જોડાયેલું છે, જ્યાં ટેકનોલોજી માત્ર વિકાસનું સાધન નહીં પરંતુ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા, આર્થિક શક્તિ અને વૈશ્વિક નેતૃત્વનો આધાર બની રહી છે.

વિજ્ઞાન ધારા: સંશોધન ઇકોસિસ્ટમને મજબૂતી ભારતના વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી ઇકોસિસ્ટમને વધુ સુવ્યવસ્થિત અને કાર્યક્ષમ બનાવવા માટે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ એક જ કેન્દ્રીય ક્ષેત્ર પહેલ ‘વિજ્ઞાન ધારા’ હેઠળ ત્રણ મુખ્ય વ્યાપક યોજનાઓના એકીકરણને મંજૂરી આપી છે. આ પહેલ માટે કુલ ₹10,579.84 કરોડનો ખર્ચ નક્કી કરવામાં આવ્યો છે. તેનો મુખ્ય હેતુ વધુ વૈજ્ઞાનિકોને તાલીમ આપવી, સંશોધન પ્રયોગશાળાઓના માળખાને આધુનિક બનાવવું અને પ્રયોગશાળાની શોધોને ઝડપથી જમીનસ્તરે લાગુ કરી શકાય તેવું બનાવવાનો છે.

ભંડોળના સુવ્યવસ્થિત ઉપયોગ અને ડુપ્લિકેશનમાં ઘટાડા દ્વારા, આ પહેલ ભારતના વૈજ્ઞાનિક ઇકોસિસ્ટમને વૈશ્વિક સ્તરે વધુ સ્પર્ધાત્મક બનાવવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.

ભારત AI મિશન હેઠળ કરોડોનું રોકાણ કર્યું

AI ક્રાંતિ: ડિજિટલ ફાઉન્ડેશનને મજબૂત બનાવતી ભારતની આગવી ભૂમિકા ભારત AI મિશન હેઠળ ભારત સરકારે ₹10,000 કરોડથી વધુનું નોંધપાત્ર રોકાણ કર્યું છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય ભારતને નૈતિક અને માનવ-કેન્દ્રિત કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તામાં વૈશ્વિક અગ્રણી બનાવવાનો છે. AI ને સામાજિક લોકશાહીકરણનું સાધન બનાવવાનો હેતુ રાખવામાં આવ્યો છે, ખાસ કરીને ગ્રામિણ અને શહેરી ભારત વચ્ચેના અંતરને ઘટાડવા માટે.

નાણાકીય વર્ષ 2026 ના પ્રથમ ત્રિમાસિક ગાળામાં, ભારતે તેના રાષ્ટ્રીય AI માળખામાં મોટું વિસ્તરણ કર્યું અને 15,916 નવા GPU ઉમેર્યા. પરિણામે, ભારતની કુલ રાષ્ટ્રીય કમ્પ્યુટિંગ ક્ષમતા હવે 38,000 GPU ને વટાવી ચૂકી છે. આ GPU પ્રતિ કલાક માત્ર ₹67 ના સબસિડીવાળા દરે ઉપલબ્ધ છે, જે બજારના સરેરાશ ₹115 પ્રતિ કલાક કરતાં ઘણું ઓછું છે. આ નીતિ અત્યાધુનિક કમ્પ્યુટિંગ સુવિધાઓની ઍક્સેસને લોકશાહી બનાવવાની દિશામાં મહત્વપૂર્ણ સાબિત થઈ છે.

અનેક દેશોને પાછળ છોડ્યા

સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીના 2025 ગ્લોબલ AI વાયબ્રેન્સી ટૂલ અનુસાર, ભારતે વૈશ્વિક AI સ્પર્ધામાં ત્રીજું સ્થાન મેળવ્યું છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને ચીન પછી ભારત ત્રીજા ક્રમે છે, અને તેણે દક્ષિણ કોરિયા, યુકે, જાપાન, જર્મની, ફ્રાન્સ અને કેનેડા જેવા અદ્યતન દેશોને પાછળ છોડ્યા છે. આ ભારતના ઝડપથી વિકસતા ટેક ઇકોસિસ્ટમ અને મજબૂત માનવ સંસાધનનો પુરાવો છે.

સેમિકન્ડક્ટર ક્ષેત્રમાં આત્મનિર્ભરતાનો નવો યુગ ભારતના ઇતિહાસમાં પહેલી વાર, સેમિકન્ડક્ટર ઉત્પાદનને રાષ્ટ્રીય ટેકનોલોજી મિશનનું કેન્દ્રબિંદુ બનાવવામાં આવ્યું છે. મે 2025 માં, નોઈડા અને બેંગલુરુમાં 3-નેનોમીટર ચિપ ડિઝાઇન માટે બે અદ્યતન પ્લાન્ટ સ્થાપિત કરવાનો મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય લેવામાં આવ્યો. આ પગલું ભારતની 90% આયાત આધારિત સેમિકન્ડક્ટર જરૂરિયાતોથી આત્મનિર્ભરતાની દિશામાં એક ઐતિહાસિક શરૂઆત છે.

3nm ચિપ્સ સ્માર્ટફોન, લેપટોપ અને ઉચ્ચ-પ્રદર્શન કમ્પ્યુટર્સ માટે અતિ આવશ્યક છે. સાથે સાથે IIT મદ્રાસ દ્વારા SHAKTI પહેલ હેઠળ 7nm પ્રોસેસર્સનું વિકાસ કાર્ય પણ ચાલી રહ્યું છે, જે ભારતના સ્વદેશી પ્રોસેસર ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત બનાવે છે.

સપ્ટેમ્બર 2025 માં, સેમિકોન ઇન્ડિયા 2025 કોન્ફરન્સ દરમિયાન ભારતની પ્રથમ સ્વદેશી વિક્રમ 32-બીટ ચિપ વડા પ્રધાનને રજૂ કરવામાં આવી. ‘વોકલ ફોર લોકલ’ નીતિ હેઠળ સ્વદેશી IP અને ચિપ ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે.

વૈશ્વિક સેમિકન્ડક્ટર વપરાશમાં 10% હિસ્સો

2025 દરમિયાન ભારતે પાંચ નવી સેમિકન્ડક્ટર યુનિટ્સને મંજૂરી આપી, જેના પરિણામે છ રાજ્યોમાં કુલ 10 યુનિટ્સ સ્થાપિત થવાની પ્રક્રિયામાં છે. આમાં આશરે ₹1.60 લાખ કરોડનું કુલ રોકાણ સામેલ છે. ભારતનો હેતુ 2030 સુધીમાં વૈશ્વિક સેમિકન્ડક્ટર વપરાશમાં 10% હિસ્સો મેળવવાનો છે.

મહત્વપૂર્ણ ખનિજો અને દુર્લભ પૃથ્વી તત્વો પર વ્યૂહાત્મક ધ્યાન સેમિકન્ડક્ટર અને આધુનિક ટેકનોલોજી માટે મહત્વપૂર્ણ ખનિજો અનિવાર્ય છે. આ જરૂરિયાતને ધ્યાનમાં રાખીને, જાન્યુઆરી 2025 માં ભારત સરકારે ₹16,300 કરોડના ખર્ચ સાથે રાષ્ટ્રીય મહત્વપૂર્ણ ખનિજો મિશન શરૂ કર્યું. આ મિશનનો ઉદ્દેશ્ય દુર્લભ પૃથ્વી તત્વો સહિત મહત્વપૂર્ણ ખનિજોમાં આત્મનિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવાનો છે.

નાણાકીય વર્ષ 2024-25 દરમિયાન GSI દ્વારા 195 ખનિજ સંશોધન પ્રોજેક્ટ્સ શરૂ કરવામાં આવ્યા, જ્યારે 2025-26 માં 227 પ્રોજેક્ટ્સ અમલમાં છે. 2025-26 ના બજેટમાં કોબાલ્ટ, લિથિયમ-આયન બેટરી સ્ક્રેપ, સીસું, ઝીંક અને અન્ય 12 મહત્વપૂર્ણ ખનિજોને શુલ્ક મુક્તિ આપવામાં આવી છે.

રિસાયક્લિંગ અને સર્ક્યુલર ઇકોનોમી તરફ ભારતનો પ્રયાસ 2025 માં ભારતે મહત્વપૂર્ણ ખનિજોના રિસાયક્લિંગ માટે ₹1,500 કરોડની રાષ્ટ્રીય યોજના (2025-26 થી 2030-31)ને મંજૂરી આપી. આ પગલાથી પર્યાવરણને નુકસાન કરતી ખાણકામ પર નિર્ભરતા ઘટશે અને સંસાધન પુનઃપ્રાપ્તિ તથા સર્ક્યુલર ઇકોનોમીને પ્રોત્સાહન મળશે.

ગ્રુપ કેપ્ટન શુભાંશુ શુક્લા Axiom-4 મિશન

અવકાશ વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં વૈશ્વિક સિદ્ધિઓ ISRO એ 30 જુલાઈ 2025 ના રોજ GSLV-F16 રોકેટ દ્વારા NISAR ઉપગ્રહનું સફળ પ્રક્ષેપણ કર્યું. NASA-ISRO સહયોગથી બનેલું આ વિશ્વનું સૌથી અદ્યતન પૃથ્વી-નિરીક્ષણ રડાર ઉપગ્રહ છે.

જુલાઈ 2025 માં ગ્રુપ કેપ્ટન શુભાંશુ શુક્લા Axiom-4 મિશન હેઠળ આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ સ્ટેશન (ISS) પર પહોંચનાર પ્રથમ ભારતીય બન્યા અને 18 દિવસ સુધી વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો કર્યા. 2 નવેમ્બર 2025 ના રોજ ISRO એ LVM3-M5 રોકેટ દ્વારા CMS-03 ઉપગ્રહનું પ્રક્ષેપણ કર્યું, જે ભારતનો અત્યાર સુધીનો સૌથી ભારે ઉપગ્રહ છે.

ડિસેમ્બર 2025 માં વડા પ્રધાન મોદીએ હૈદરાબાદમાં સ્કાયરૂટ એરોસ્પેસના ઇન્ફિનિટી કેમ્પસનું ઉદ્ઘાટન કર્યું અને વિક્રમ-1 ઓર્બિટલ રોકેટનું અનાવરણ કર્યું. ખાનગી અવકાશ ક્ષેત્રમાં IN-SPACe દ્વારા 330 થી વધુ સ્ટાર્ટઅપ્સ અને ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે. SpaDeX મિશન સાથે ભારત અવકાશમાં ડોકિંગ કરનાર ચોથો દેશ બન્યો છે. 2033 સુધી ભારતનો અવકાશ ઉદ્યોગ $44 બિલિયન સુધી પહોંચવાની શક્યતા છે.

ખાનગી ક્ષેત્ર માટે દરવાજા ખુલ્યા

પરમાણુ ઊર્જામાં વિસ્તરણ અને કાનૂની સુધારા ડિસેમ્બર 2025 માં કેન્દ્રિય મંત્રીમંડળે અણુ ઊર્જા બિલ, 2025 (SHAANTI બિલ)ને મંજૂરી આપી, જેના દ્વારા ખાનગી ક્ષેત્ર માટે દરવાજા ખુલ્યા છે. ભારતનું પરમાણુ ઊર્જા ઉત્પાદન 2024-25 માં 56,681 MU સુધી પહોંચ્યું છે.

રાજસ્થાનના માહી બાંસવાડા અને ગુજરાતના કાકરાપાર જેવા પ્રોજેક્ટ્સ દ્વારા સ્વદેશી 700 મેગાવોટ PHWR રિએક્ટરો સફળતાપૂર્વક કાર્યરત થયા છે. નવેમ્બર 2025 માં દુર્લભ પૃથ્વી ખાણકામ માટે મહત્વપૂર્ણ ‘ફેરોકાર્બોનેટાઇટ (BARC B1401)’ CRM પણ કાર્યરત થયું છે.

નિષ્કર્ષ પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના દૂરંદેશી અને નિર્ણાયક નેતૃત્વ હેઠળ, ભારતે સંશોધન, નવીનતા અને ટેકનોલોજીકલ સ્વનિર્ભરતામાં અભૂતપૂર્વ ગતિ પ્રાપ્ત કરી છે. વર્ષ 2025 એ સાબિત કર્યું છે કે ભારત હવે વૈશ્વિક વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી ક્રાંતિમાં માત્ર સહભાગી નહીં પરંતુ નેતૃત્વ આપનાર શક્તિ બની રહ્યું છે.