શંકરાચાર્ય કેવી રીતે બની શકાય ? હિન્દુ ધર્મમાં આ પરંપરા કેવી રીતે શરૂ થઈ ?

દ્વારકા શારદાપીઠ (Dwarka Shardapith) અને જ્યોતિર્મઠ પીઠના શંકરાચાર્ય (Shankaracharya) રહેલા સ્વામી સ્વરૂપાનંદના દેવલોક પ્રયાણ બાદ તેમના અનુગામીઓની પસંદગી અંગે ઉત્સુકતા છે. આ સવાલો પણ પૂછવામાં આવી રહ્યા છે કે આ બે બેન્ચમાં જે શંકરાચાર્ય બનશે તેમની જગ્યાએ તેમની નિમણૂક કેવી રીતે થશે. શંકરાચાર્ય એ હિન્દુ ધર્મમાં સર્વોચ્ચ ધાર્મિક નેતાનો દરજ્જો છે, જે બૌદ્ધ ધર્મમાં દલાઈ લામા અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પોપની સમકક્ષ છે. દેશમાં ચાર મઠમાં ચાર શંકરાચાર્ય છે. સ્વામી સ્વરૂપાનંદ એકમાત્ર શંકરાચાર્ય હતા જેઓ બે મઠના વડા હતા.

આ બંને મઠ સાથે સંકળાયેલા અખાડા અને ધાર્મિક સંસ્થાઓ અને ઋષિમુનિઓ ચોક્કસપણે તેમના અનુગામી એટલે કે મુખ્ય પદના અનુગામી એટલીને નવા પદઅધિકારીની પસંદગી કરી શકે છે.

શંકરાચાર્યની નિમણુકની શરૂઆત ક્યારે થઇ ?

આ પદની શરૂઆત આદિ શંકરાચાર્યથી થઈ હોવાનું માનવામાં આવે છે. આદિ શંકરાચાર્ય એક હિંદુ ફિલુસુફી અને ધાર્મિક વડા હતા, જેમને હિંદુ ધર્મના મહાન પ્રતિનિધિઓમાંના એક તરીકે ગણવામાં આવે છે. સનાતન ધર્મની પ્રતિષ્ઠા માટે આદિ શંકરાચાર્યએ ભારતના ચાર પ્રદેશોમાં ચાર મઠની સ્થાપના કરી.

શંકરાચાર્ય કેવી રીતે બને છે

ચાર મઠમાં મુખ્ય પદ ધરાવતા વ્યક્તિને શંકરાચાર્ય કહેવામાં આવે છે. આ મઠોની સ્થાપના કર્યા પછી, આદિ શંકરાચાર્યએ તેમના ચાર મુખ્ય શિષ્યોને ચાર મઠની ગાદી સંભાળવા આપી. ત્યારથી આ ચાર મઠમાં શંકરાચાર્ય પદની પરંપરા ચાલી આવે છે.દરેક મઠનું પોતાનું વિશેષ મહાવાક્ય(આશ્રમનું સૂત્ર) હોય છે.

મઠનો અર્થ શું છે

મઠ એટલે એવી સંસ્થાઓ જ્યાં ગુરુઓ તેમના શિષ્યોને શિક્ષણ, ઉપદેશ વગેરે આપવાનું કામ કરે છે. આને પીઠ પણ કહેવામાં આવે છે. આ ગુરુઓ સામાન્ય રીતે ધાર્મિક ગુરુ હોય છે. આપવામાં આવતું શિક્ષણ મુખ્યત્વે આધ્યાત્મિક હોય છે. આશ્રમમાં આ કાર્યો ઉપરાંત સમાજસેવા, સાહિત્ય વગેરેને લગતા કાર્યો થતા હોય છે. બૌદ્ધ મઠોને વિહાર કહેવામાં આવે છે. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં, તેઓ મોનાટ્રી, પ્રાયોરી, ચાર્ટરહાઉસ, એબી વગેરે નામોથી ઓળખાય છે.

કયા સાધુ કયા મઠના છે કેવી રીતે નક્કી થાય ?

દેશભરના સંતો એક યા બીજા મઠ સાથે જોડાયેલા હોય છે. નિવૃત્ત થયા પછી, દીક્ષિતના નામની પાછળ એક વિશેષણ મૂકવામાં આવે છે, જે દર્શાવે છે કે આ સન્યાસી કયા મઠનો છે. વેદની પરંપરાના વાહક કોણ છે? બધા મઠ જુદા જુદા વેદના ઉપદેશકો છે.અને દિક્ષા બાદ તેના નામ પર નક્કી થાય છે કે જે તે સાધુ ક્યા મઠ સાથે જોડાયેલ છે.

આદિ શંકરાચાર્ય કોણ હતા?

આદિ શંકરાચાર્ય (જન્મ નામ: શંકરા, જન્મ: 788 એડી – મૃત્યુ: 820 એડી) અદ્વૈત વેદાંતના સ્થાપક, સંસ્કૃત વિદ્વાન, ઉપનિષદ વ્યાખ્યાતા અને હિન્દુ ધર્મ ઉપદેશક હતા. હિંદુ ધાર્મિક માન્યતા અનુસાર તેમને ભગવાન શંકરનો અવતાર માનવામાં આવે છે. તેમણે લગભગ આખા ભારતમાં પ્રવાસ કર્યો. તેમના જીવનનો મોટાભાગનો સમય ઉત્તર ભારતમાં વીત્યો હતો.

તેમનું મુખ્ય નોંધપાત્ર કાર્ય ચાર પીઠની સ્થાપના કરવાનું હતું. તેમણે ઘણા પુસ્તકો લખ્યા. પરંતુ તેમની ફિલસૂફી ઉપનિષદ, બ્રહ્મસૂત્રો અને ગીતા પરના તેમના ભાષ્યોમાં જોવા મળે છે.ચાર મઠ ઉપરાંત, આદિ શંકરાચાર્યએ પણ સમગ્ર દેશમાં બાર જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના કરી હતી. આદિ શંકરાચાર્યને અદ્વૈત પરંપરાના પ્રણેતા માનવામાં આવે છે.

શંકરાચાર્ય બનવાની લાયકાત શું છે ?

દેશની ચારેય પીઠ પર શંકરાચાર્યની નિમણૂક માટે આ લાયકાતો જરૂરી છે – ત્યાગી બ્રાહ્મણ હોવા જોઈએ, બ્રહ્મચારી હોવો જોઈએ, તપસ્વી સંન્યાસી હોવો જોઈએ, સંસ્કૃત, ચતુર્વેદ, વેદાંત અને પુરાણોનો જાણકાર હોવો જોઈએ અને રાજકાજ સાથે કોઇ સંબધ ન હોવો જોઇએ.

સ્વામી સ્વરૂપાનંદ દ્વારકા શારદાપીઠ અને જ્યોતિર્મઠ પીઠના શંકરાચાર્ય હતા. તેમના સ્થાને આ પદ પર જે અનુગામી ચૂંટાશે તેમ નવા શંક્રાચાર્ય ગણાશે. માત્ર કાંચી કામકોટીમાં જ વર્તમાન શંકરાચાર્ય તેમના અનુગામી શંકરાચાર્યની જાહેરાત અગાઉથી કરે છે, પરંતુ કાંચી કામકોટી પીઠ એક વિશિષ્ટ સ્થળ છે. તે ચાર મઠો સિવાય એક વિશેષ અને અગ્રણી પીઠ માનવામાં આવે છે. અન્ય મઠોમાં શંકરાચાર્ય નક્કી કરવાની પ્રક્રિયા છે.

જેમને શંકરાચાર્ય બનાવવામાં આવે છે, તેઓને અખાડાઓના વડાઓ, આચાર્ય મહામંડલેશ્વરો, જાણીતા સંતોની સભા અને કાશી વિદ્વત પરિષદની મંજૂરીની મહોરની જરૂર પડે છે. આ પછી જ વ્યક્તિને શંકરાચાર્યની પદવી મળે છે.

જ્યાં શંકરાચાર્યોના ચાર મઠ છે

આ ચાર મઠની સ્થાપના આઠમી સદી બીસીમાં કરવામાં આવી હતી. આ ચાર મઠ આજે પણ ચાર શંકરાચાર્યના નેતૃત્વમાં સનાતન પરંપરાને પ્રોત્સાહન અને ફેલાવી રહ્યા છે. દરેક શંકરાચાર્યએ પોતાના જીવનકાળમાં સૌથી લાયક શિષ્યને પોતાનો અનુગામી બનાવવાનો હોય છે. આ ચાર મઠ દેશના ચાર ખૂણામાં છે.

ઉત્તરામણ્ય મઠ અથવા ઉત્તર મઠ, જોશીમઠ સ્થિત જ્યોતિર્મઠ પૂર્વમાન્ય મઠ અથવા પૂર્વ મઠ, પુરીમાં સ્થિત ગોવર્ધન મઠ દક્ષિણમાન્ય મઠ અથવા દક્ષિણી મઠ, શૃંગેરી શારદા મઠ જે શૃંગેરીમાં આવેલું છે. પશ્ચિમમાન્ય મઠ અથવા પશ્ચિમી મઠ, દ્વારકા મઠ  જે દ્વારકામાં આવેલું છે.

શૃંગેરી મઠ

તે દક્ષિણ ભારતમાં ચિકમગલુરમાં આવેલું છે. શૃંગેરી મઠ હેઠળ દીક્ષા મેળવનાર સંન્યાસીઓના નામ પછી સરસ્વતી, ભારતી અને પુરી સંપ્રદાયના નામ વિશેષણોથી અનુસરવામાં આવે છે, જેના કારણે તેઓને આ સંપ્રદાયના સાધુ માનવામાં આવે છે. આ મઠના પ્રથમ મઠાધિપતિ આચાર્ય સુરેશ્વરજી હતા, જેમનું અગાઉનું નામ મંડન મિશ્ર હતું. આશ્રમનું સૂત્ર – ‘અહમ્ બ્રહ્માસ્મિ’ વેદ – ‘યજુર્વેદ’ વર્તમાન શંકરાચાર્ય – સ્વામી ભારતી કૃષ્ણતીર્થ (36મા મઠાધિપતિ)

ગોવર્ધન મઠ

તે ભારતના પૂર્વ ભાગમાં ઓડિશા રાજ્યમાં જગન્નાથ પુરીમાં આવેલું છે. ગોવર્ધન મઠમાં દીક્ષા મેળવનાર સંન્યાસીઓના નામ પરથી ‘અરણ્ય’ સંપ્રદાયનું નામ પડ્યુ. આ મઠના પ્રથમ મઠાધિપતિ આદિ શંકરાચાર્યના પ્રથમ શિષ્ય પદ્મપાદ હતા. આશ્રમનું સૂત્ર – ‘પ્રજ્ઞાનમ બ્રહ્મ’ મઠનો વેદ – ‘ઋગ્વેદ’ વર્તમાન શંકરાચાર્ય – નિશ્ચલાનંદ સરસ્વતી (145મી મથાધીશા)

શારદા મઠ

શારદા (કાલિકા) મઠ ગુજરાતમાં દ્વારકાધામમાં આવેલું છે. શારદા મઠ હેઠળ દીક્ષા મેળવનાર સન્યાસીઓના નામ પછી વિશેષણો ‘તીર્થ’ અને ‘આશ્રમ’ સંપ્રદાયના નામો છે. આશ્રમનું સૂત્ર – ‘તત્વમસિ’ મઠનો વેદ – ‘સામવેદ’ વર્તમાન શંકરાચાર્ય – અત્યાર સુધી સ્વામી સ્વરૂપાનંદ સરસ્વતી તેના ગાદીપતિ હતા. તેમના નિધનથી હવે આ જગ્યા ખાલી પડી છે.

જ્યોતિર્મઠ

જ્યોતિર્મઠ ઉત્તરાંચલના બદ્રીનાથમાં સ્થિત છે. અહીં, દીક્ષા લેનારાઓના નામ ‘ગિરી’, ‘પર્વથ’ અને ‘સાગર’ સંપ્રદાયના નામો દ્વારા અનુસરવામાં આવે છે. જ્યોતિર્મઠના પ્રથમ મઠાધિ આચાર્ય ટોટકે હતા આશ્રમનું સૂત્ર- ‘અયમાત્મા બ્રહ્મા’ મઠનો વેદ – અથર્વવેદ વર્તમાન શંકરાચાર્ય – અત્યાર સુધી સ્વામી સ્વરૂપાનંદ સરસ્વતી તેના મઠાધીશ હતા. તેમના નિધનથી હવે આ જગ્યા ખાલી પડી છે.