નવા ઉપરાષ્ટ્રપતિની પસંદગી કેવી રીતે થશે, તેમની પાસે કેટલી સત્તા છે? જાણો હવે કોણ જવાબદારી સંભાળશે

સંસદના ચોમાસુ સત્રના પહેલા જ દિવસે ઉપરાષ્ટ્રપતિ જગદીપ ધનખરે અચાનક રાજીનામું આપ્યું. રાજીનામાની પહેલી લાઈનમાં તેમણે પોતાના સ્વાસ્થ્યને મુખ્ય કારણ ગણાવ્યું છે. પહેલા દિવસે તેઓ રાજ્યસભાના અધ્યક્ષ તરીકે સંસદમાં હાજર હતા. રાજીનામાની માહિતી મોડી સાંજે જાહેર થઈ હતી તેમણે પોતાના રાજીનામામાં ભારતીય બંધારણની અનુચ્છેદ 67 (A)નો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. જેના હેઠળ તેમણે રાજીનામું આપ્યું છે. તેમણે રાષ્ટ્રપતિને લખેલું રાજીનામું પત્ર સંબોધીને લખ્યું છે.

રાજીનામાનું સાચું કારણ સ્વાસ્થ્ય છે કે રાજકારણ, કેટલાક મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નો ચોક્કસપણે ઉદ્ભવે છે, જેના જવાબ દરેકને ખબર હોવા જોઈએ. જાણો, ઉપરાષ્ટ્રપતિનું કાર્ય શું છે, તેમના રાજીનામાની પ્રક્રિયા શું છે, રાજીનામા પછી કોણ જવાબદારી સંભાળશે, અનુચ્છેદ 67 (A) શું છે અને તેનાથી સંબંધિત અન્ય મહત્વપૂર્ણ તથ્યો શું છે.

ઉપરાષ્ટ્રપતિનું પદ શા માટે જરૂરી છે?

ભારતના બંધારણીય માળખામાં ઉપરાષ્ટ્રપતિનું પદ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ઉપરાષ્ટ્રપતિ માત્ર રાજ્યસભાના અધ્યક્ષ જ નથી, પરંતુ રાષ્ટ્રપતિની ગેરહાજરી કે અસમર્થતામાં કાર્યકારી રાષ્ટ્રપતિની ફરજ પણ બજાવે છે. ગૃહમાં શિસ્ત જાળવવી, સભ્યોને બોલવાની મંજૂરી આપવી અને ચર્ચાને નિયંત્રિત કરવી એ તેમની જવાબદારીનો ભાગ છે. જો કોઈ બિલ કે પ્રસ્તાવ ગેરબંધારણીય હોય, તો તેમની પાસે તેને રોકવાની સત્તા છે.

રાષ્ટ્રપતિના મૃત્યુ, રાજીનામું, બરતરફી અથવા વિદેશ પ્રવાસ પર હોવાના કિસ્સામાં ઉપરાષ્ટ્રપતિ કાર્યકારી રાષ્ટ્રપતિ બને છે. આવી સ્થિતિમાં, તેઓ રાષ્ટ્રપતિના અધિકારો અને જવાબદારીઓનું પાલન કરે છે. આવી સ્થિતિમાં, અચાનક રાજીનામું આપવાથી એક મહત્વપૂર્ણ પદ ખાલી પડી જાય છે. આ સિસ્ટમ હેઠળ, જો રાષ્ટ્રપતિ રાજીનામું સ્વીકારે છે, તો ભારતના ચૂંટણી પંચે છ મહિનાની અંદર ઉપરાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી કરાવવી પડશે. આ પ્રક્રિયા રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી જેવી જ છે.

બંધારણ ઉપરાષ્ટ્રપતિના રાજીનામા વિશે શું કહે છે?

ભારતીય બંધારણની અનુચ્છેદ 67 (a) અનુસાર, ઉપરાષ્ટ્રપતિ પોતાના પદ પરથી રાજીનામું આપી શકે છે. આ રાજીનામું રાષ્ટ્રપતિને સંબોધીને આપવામાં આવે છે. બંધારણમાં સ્પષ્ટપણે લખેલું છે કે અનુચ્છેદ 67 (a) હેઠળ, ઉપરાષ્ટ્રપતિ લેખિતમાં આપીને રાષ્ટ્રપતિને પોતાનું રાજીનામું આપી શકે છે. કારણ કે વર્તમાન ઉપરાષ્ટ્રપતિ જગદીપ ધનખડે પણ 21 જુલાઈ 2025 ના રોજ રાષ્ટ્રપતિને પત્ર લખ્યો છે. જ્યારે તેમનો કાર્યકાળ હજુ લગભગ બે વર્ષ બાકી છે. રાષ્ટ્રપતિ તે રાજીનામું સ્વીકારતાની સાથે જ ઉપરાષ્ટ્રપતિનું પદ ખાલી જાહેર કરવામાં આવે છે.

રાજીનામા પછી જવાબદારી કોણ સંભાળશે?

જ્યારે ઉપરાષ્ટ્રપતિનું પદ ખાલી થાય છે, ત્યારે બંધારણ મુજબ, રાજ્યસભાના ઉપાધ્યક્ષે રાજ્યસભાની કાર્યવાહીનું નેતૃત્વ કરવાનું હોય છે. ઉપરાષ્ટ્રપતિના રાજીનામા પછી, ઉપાધ્યક્ષ નવા ઉપરાષ્ટ્રપતિની પસંદગી થાય ત્યાં સુધી રાજ્યસભાના અધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કરે છે. આનો અર્થ એ થયો કે રાજીનામું સ્વીકારતાની સાથે જ, વર્તમાન ઉપાધ્યક્ષ હરિવંશ નારાયણ સિંહ અધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કરશે. આ ઉપરાંતની પ્રક્રિયા બંધારણમાં પણ નોંધાયેલી છે. જો ઉપાધ્યક્ષનું પદ ખાલી હોય અથવા તેઓ ઉપલબ્ધ ન હોય, તો રાજ્યસભા તેના સભ્યોમાંથી કોઈપણ અન્ય સભ્યને અધ્યક્ષ તરીકે નિયુક્ત કરી શકે છે, જે આ જવાબદારી અસ્થાયી રૂપે નિભાવશે.

નવા ઉપરાષ્ટ્રપતિની પસંદગી કેવી રીતે થાય છે?

બંધારણ મુજબ, ઉપરાષ્ટ્રપતિનું પદ ખાલી થયાના છ મહિનાની અંદર નવી ચૂંટણી જરૂરી છે. ચૂંટણી પ્રક્રિયા રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી જેવી જ છે, જેમાં સંસદના બંને ગૃહો એટલે કે લોકસભા અને રાજ્યસભાના સભ્યો મતદાન કરે છે. ચૂંટણીનું જાહેરનામું ભારતના ચૂંટણી પંચ દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે.

અનુચ્છેદ 67(a) શું છે?

અનુચ્છેદ 67(a) ઉપરાષ્ટ્રપતિના રાજીનામાની પ્રક્રિયા સ્પષ્ટ કરે છે. તે હેઠળ નીચેના મુદ્દાઓ મહત્વપૂર્ણ છે.

• રાજીનામું ફક્ત રાષ્ટ્રપતિને જ આપી શકાય છે, બીજા કોઈને નહીં.
• રાજીનામું લેખિતમાં હોવું જોઈએ.
• રાજીનામું સ્વીકારતાની સાથે જ પદ ખાલી થઈ જાય છે.
• રાજીનામા પછી, રાજ્યસભાના ઉપાધ્યક્ષ નવા ઉપરાષ્ટ્રપતિની પસંદગી થાય ત્યાં સુધી કાર્યકારી અધ્યક્ષ બને છે.
• ઉપરાષ્ટ્રપતિના રાજીનામા સાથે સંબંધિત કેટલીક અન્ય મહત્વપૂર્ણ હકીકતો ઉપાષ્ટ્રપતિનો કાર્યકાળ પાંચ વર્ષનો હોય છે, પરંતુ તે રાજીનામું આપીને અથવા અન્ય કારણોસર પદ છોડી શકે છે.
• ઉપરાષ્ટ્રપતિને સંસદના બંને ગૃહોના ખાસ બહુમતી દ્વારા પણ દૂર કરી શકાય છે, પરંતુ રાજીનામું એક સ્વૈચ્છિક પ્રક્રિયા છે.
• જો રાષ્ટ્રપતિનું પદ ખાલી થાય છે, તો ઉપરાષ્ટ્રપતિ કાર્યકારી રાષ્ટ્રપતિ બને છે. પરંતુ જો ઉપરાષ્ટ્રપતિએ રાજીનામું આપ્યું હોય, તો આ જવાબદારી મુખ્ય ન્યાયાધીશને જાય છે.
• અત્યાર સુધી, ભારતમાં વી.વી. ગિરીએ ઉપરાષ્ટ્રપતિ તરીકે રાજીનામું આપ્યું હતું, જેમણે રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી લડવી પડી હતી.

ભારતના બંધારણે ઉપરાષ્ટ્રપતિના રાજીનામાની પ્રક્રિયા સંપૂર્ણપણે સ્પષ્ટ અને પારદર્શક બનાવી છે. અનુચ્છેદ 67(A) હેઠળ, ઉપરાષ્ટ્રપતિએ રાષ્ટ્રપતિને લેખિતમાં રાજીનામું આપવું પડે છે. રાજીનામા પછી, રાજ્યસભાના ઉપાધ્યક્ષ કાર્યભાર સંભાળે છે અને છ મહિનાની અંદર નવા ઉપરાષ્ટ્રપતિની પસંદગી કરવામાં આવે છે. આ પ્રણાલી દેશની લોકશાહી અને બંધારણીય શક્તિને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેથી સત્તાનું હસ્તાંતરણ સરળતાથી થાય.