ના ચૂંટણી, ના કોઈ ધારાસભ્ય, ના કોઈ મુખ્યમંત્રી…37 વર્ષ સુધી કેવી રીતે ચાલી દિલ્હી સરકાર ?

દિલ્હીમાં આવતા મહિને એટલે કે ફેબ્રુઆરીમાં વિધાનસભા ચૂંટણી યોજાવાની છે. ચૂંટણી મામલે એક વાત સ્પષ્ટ છે કે દિલ્હીનું રાજકારણ હંમેશા રસપ્રદ રહ્યું છે. પણ શું તમે જાણો છો કે એક સમય હતો જ્યારે દિલ્હીમાં 37 વર્ષ સુધી ના તો કોઈ મુખ્યમંત્રી હતા કે ના તો વિધાનસભા કે ના કોઈ ધારાસભ્ય, ત્યારે તમારા મનમાં સવાલ થતો હશે કે તો પછી આ સમયગાળા દરમિયાન વહીવટ કેવી રીતે ચાલતો હશે.

દિલ્હીમાં ચૂંટણીનું બ્યુગલ વાગી ગયું છે. દિલ્હી વિધાનસભાની ચૂંટણી 5 ફેબ્રુઆરીએ એક જ તબક્કામાં યોજાશે અને મતગણતરી ત્રણ દિવસ પછી એટલે કે 8 ફેબ્રુઆરીએ થશે. પણ શું તમે જાણો છો કે આ દિલ્હીની આ માત્ર આઠમી ચૂંટણી છે. દેશને આઝાદી મળ્યાને લગભગ 75 વર્ષ વીતી ગયા છે. તાજેતરમાં યોજાયેલી લોકસભાની ચૂંટણી 18મી ચૂંટણી હતી. પણ શું તમારા મનમાં આ પ્રશ્ન આવ્યો કે દિલ્હીમાં ફક્ત આઠમી વિધાનસભાની ચૂંટણી જ કેમ છે જ્યારે લોકસભાની ચૂંટણીઓની સંખ્યા વધુ છે ? તો આ લેખમાં અમે તમને તેના વિશે વિસ્તારથી જણાવીશું.

દિલ્હી વિધાનસભાની પ્રથમ ચૂંટણી

દિલ્હી વિધાનસભાની ચૂંટણી 27 માર્ચ 1952ના રોજ ભારતની પ્રથમ લોકસભાની ચૂંટણીઓ સાથે યોજાઈ હતી. આ ચૂંટણીમાં 48 વિધાનસભા બેઠકો માટે મતદાન થયું હતું. આ સમયે મુખ્ય પક્ષોમાં કોંગ્રેસ, ભારતીય જનસંઘ, કિસાન મજૂર પાર્ટી, સમાજવાદી પાર્ટી અને હિન્દુ મહાસભાનો સમાવેશ થતો હતો.

કોંગ્રેસે 48 માંથી 37 બેઠકો જીતી હતી અને સરકાર બનાવવાનો દાવો રજૂ કર્યો હતો. બ્રહ્મપ્રકાશ યાદવ પહેલા મુખ્યમંત્રી બન્યા. આ પછી 1955માં બ્રહ્મપ્રકાશના સ્થાને ગુરમુખ નિહાલસિંહને મુખ્યમંત્રી બનાવવામાં આવ્યા. પરંતુ 1 નવેમ્બર, 1956ના રોજ દિલ્હી વિધાનસભાનું વિસર્જન કરવામાં આવ્યું, ત્યારબાદ 37 વર્ષ સુધી દિલ્હીમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ થઈ શકી નહીં.

37 વર્ષ સુધી દિલ્હીમાં મુખ્યમંત્રીની ખુરશી ખાલી રહી

1 નવેમ્બર, 1956નો દિવસ દિલ્હીના રાજકીય ઇતિહાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ પ્રકરણ સાથે સંકળાયેલો છે. વિધાનસભા ભંગ કરવામાં આવી અને દિલ્હીને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બનાવવામાં આવ્યો. આના કારણે દિલ્હીની વહીવટી વ્યવસ્થા બદલાઈ ગઈ. બાદમાં 1966માં દિલ્હી મેટ્રોપોલિટન કાઉન્સિલ અસ્તિત્વમાં આવી. 1956થી 1993 સુધી દિલ્હી કેન્દ્ર સરકારના સીધા નિયંત્રણ હેઠળ હતું. 37 વર્ષ સુધી દિલ્હીમાં ના કોઈ મુખ્યમંત્રી હતું કે ના કોઈ ધારાસભ્ય કે ના તો કોઈ ચૂંટણી યોજાઈ હતી. તો પછી સવાલ એ થાય કે આ સમયગાળા દરમિયાન દિલ્હીનો વહીવટ કેવી રીતે ચાલતો હશે.

કેન્દ્રએ 1955માં રાજ્ય પુનર્ગઠન પંચની સ્થાપના કરી

ચૌધરી બ્રહ્મપ્રકાશે મુખ્યમંત્રી પદ પરથી રાજીનામું આપ્યા પછી કેન્દ્ર સરકારે 1955માં રાજ્ય પુનર્ગઠન પંચની રચના કરી. આ કમિશનની લગામ ફઝલ અલીને સોંપવામાં આવી. આ કારણે તેને ફઝલ અલી કમિશન પણ કહેવામાં આવે છે, જેની ભલામણોના આધારે દિલ્હીને તેનો રાજ્ય દરજ્જો છીનવી લેવામાં આવ્યો હતો. વિધાનસભા ભંગ કરવામાં આવી અને દિલ્હીને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બનાવવામાં આવ્યું. આ રીતે, દિલ્હી 1956 થી 1993 સુધી કેન્દ્ર સરકારના નિયંત્રણ હેઠળ રહ્યું.

1956માં દિલ્હી વિધાનસભાના વિસર્જન પછી રાજ્ય પુનર્ગઠન પંચ (SRC) એ શોધી કાઢ્યું કે બેવડા શાસનને કારણે રાજધાનીમાં વ્યવસ્થા પડી ભાંગી હતી. આવી સ્થિતિમાં અહીં ફક્ત એક જ સરકાર હોઈ શકે છે. જો કે, તેમણે ચોક્કસપણે કહ્યું કે સ્થાનિક લોકોની આકાંક્ષાઓને પૂર્ણ કરવા માટે મ્યુનિસિપલ ગવર્નન્સની જરૂર છે, જે સ્થાનિક સ્તરે લોકોની સમસ્યાઓનું નિરાકરણ લાવી શકે. આવી સ્થિતિમાં ફઝલ અલી કમિશનની સલાહ પર દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન એક્ટ દ્વારા દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની સ્થાપના કરવામાં આવી.

દિલ્હીની જવાબદારી લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરના હાથમાં હતી

1957માં દિલ્હી મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન એક્ટ બનાવવાનું કામ શરૂ થયું, જેના કારણે દિલ્હીને કોર્પોરેશન મળ્યું. દિલ્હીના લોકોની અપેક્ષાઓને ધ્યાનમાં રાખીને 1966માં કેન્દ્ર સરકારે દિલ્હી વહીવટ અધિનિયમ 1966 પસાર કર્યો. આનાથી દિલ્હીમાં મેટ્રોપોલિટન કાઉન્સિલની રચના થઈ, જેમાં 56 ચૂંટાયેલા સભ્યો અને 5 નામાંકિત સભ્યોનો સમાવેશ થતો હતો. આ સાથે એક કારોબારી પરિષદ પણ હતી જેમાં રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા ચાર સલાહકારોની પસંદગી કરવામાં આવતી હતી.

દિલ્હીમાં મેટ્રોપોલિટન કાઉન્સિલની રચના કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તેની પાસે કોઈ સત્તા નહોતી, તે ફક્ત ભલામણો કરી શકતી હતી અને બજેટ દરખાસ્તો રજૂ કરી શકતી હતી. દિલ્હીના વડા લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર હતા અને નગરપાલિકા પાસે કોઈ કાયદાકીય સત્તા નહોતી. આ કારણે મેટ્રોપોલિટન કાઉન્સિલ બોડી ફક્ત લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરને જ સલાહ આપી શકતી હતી. દિલ્હીના શાસન અને વહીવટની જવાબદારી સંપૂર્ણપણે લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરના ખભા પર હતી. 70ના દાયકા સુધીમાં મેટ્રોપોલિટન કાઉન્સિલ દિલ્હીની જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટે અપૂરતી સાબિત થઈ ગઈ હતી. આવી સ્થિતિમાં ઔપચારિક એસેમ્બલી સિસ્ટમની માંગ વધવા લાગી.

સરકારીયા સમિતિની રચના

80ના દાયકામાં દિલ્હી રાજ્યની માંગ વધવા લાગી. દિલ્હીમાં વહીવટી સુધારા કરવા માટે 1987માં સરકારીયા સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી, જે પાછળથી બાલકૃષ્ણન સમિતિ તરીકે જાણીતી થઈ હતી. 14 ડિસેમ્બર, 1989ના રોજ સરકારીયા સમિતિએ પોતાનો અહેવાલ રજૂ કર્યો. આ સમિતિએ ભલામણ કરી હતી કે દિલ્હીને પોતાની સરકાર મળવી જોઈએ, ભલે કેટલાક વિસ્તારો પર કેન્દ્રનું નિયંત્રણ હોય. આમાં દિલ્હીમાં વિધાનસભા બનાવવાનો પ્રસ્તાવ મૂકવામાં આવ્યો હતો.

1991માં નરસિંહ રાવના નેતૃત્વ હેઠળની કોંગ્રેસ સરકારે સંસદમાં 69મો બંધારણીય સુધારો પસાર કર્યો હતો. દિલ્હીને ખાસ રાજ્યનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો. લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરને દિલ્હીના પ્રશાસક બનાવવામાં આવ્યા. બંધારણીય ફેરફારો કરવા માટે રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ (NCT એક્ટ, 1991) એક્ટ પસાર કરવામાં આવ્યો. આ નવા કાયદા હેઠળ 1993માં દિલ્હીમાં 37 વર્ષ બાદ વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી.

1993ની ચૂંટણીમાં ભાજપે મારી બાજી

37 વર્ષ બાદ યોજાયેલી વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ભારતીય જનતા પાર્ટીએ વિજય મેળવ્યો. દિલ્હી વિધાનસભાની 70માંથી 49 બેઠકો પર ભાજપે જીત મેળવી. સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે આ પાંચ વર્ષના કાર્યકાળમાં ભાજપે દિલ્હીને ત્રણ મુખ્યમંત્રી આપ્યા. મદનલાલ ખુરાના ભાજપના પહેલા મુખ્યમંત્રી બન્યા. આ પછી પ્રવેશસિંહ વર્માના પિતા સાહિબસિંહ વર્માને તાજ પહેરાવવામાં આવ્યો. આ પછી સુષ્મા સ્વરાજને દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી બનાવવામાં આવ્યા. ત્યારથી દિલ્હીમાં સતત વિધાનસભા ચૂંટણીઓ યોજાઈ રહી છે.

1993થી દિલ્હીમાં સાત વખત વિધાનસભા ચૂંટણીઓ યોજાઈ છે. દિલ્હીમાં 1993ની ચૂંટણીમાં ભાજપની જીત બાદ 1998ની વિધાનસભા ચૂંટણીમાં ચિત્ર સંપૂર્ણપણે બદલાઈ ગયું. આ ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસનો જંગી વિજય થયો અને શીલા દીક્ષિત રાજ્યના મુખ્યમંત્રી બન્યા. ત્યાર બાદ કોંગ્રેસ 1998 થી 2013 સુધી સત્તામાં રહી. શીલા દીક્ષિત ત્રણ વખત દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી રહ્યા. આમ આદમી પાર્ટી 2013 થી દિલ્હીમાં સત્તામાં છે. અન્ના આંદોલનમાંથી ઉભરી આવેલા અરવિંદ કેજરીવાલ ત્રણ વાર દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી રહી ચૂક્યા છે. હાલમાં આમ આદમી પાર્ટીના આતિશી દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી છે.