ભૂખથી 10,00,000 લોકોના મોત, લોકો ઘાસ ખાવા થયા હતા મજબૂર…રાજસ્થાનના છપ્પનિયા દુકાળની દર્દનાક કહાની
વર્ષ 1899નો છપ્પનિયો દુકાળ રાજસ્થાનના ઇતિહાસનો સૌથી ભયાનક દુકાળ હતો. આ દુકાળમાં ભૂખમરા અને તેનાથી થયેલા રોગોના કારણે 10 લાખ લોકોએ પોતાનો જીવ ગુમાવ્યો હતો. રાજસ્થાનમાં પાણીના અભાવે આ દુકાળ ખૂબ જ વિનાશકારક બન્યો હતો. આ દુકાળની યાદો આજે પણ લોકગીતો અને લોકજીવનમાં જીવંત છે.
આજથી 125 વર્ષ પહેલા રાજસ્થાનના ઈતિહાસમાં સૌથી ગંભીર દુકાળ વર્ષ 1899માં પડ્યો હતો. તે વિક્રમ સંવત 1956નું વર્ષ હોવાને કારણે તેને ‘છપ્પનિયો દુકાળ’ કહેવામાં આવે છે. વિશ્વ આ દુકાળને ‘ધ ગ્રેટ ઈન્ડિયન ફેમીન 1899’ તરીકે ઓળખે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ દુકાળ દરમિયાન રાજસ્થાનના લગભગ 10 લાખ લોકો ભૂખમરાને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.
આ દુકાળની ભયાનકતા આજે પણ લોકગીતો અને લોકજીવનમાં વર્ણવવામાં આવે છે. 1908માં ઈમ્પીરીયલ ગેઝેટિયર ઓફ ઈન્ડિયામાં પ્રકાશિત થયેલા એક અંદાજ મુજબ, આ દુકાળને કારણે એકલા બ્રિટિશ ઈન્ડિયામાં એટલે કે અંગ્રેજો દ્વારા સીધા શાસિત પ્રદેશોમાં 10 લાખ લોકો ભૂખમરો અને સંબંધિત રોગોને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. કેટલાક ઈતિહાસકારો માને છે કે આ આંકડો રાજસ્થાનની કુલ વસ્તીના લગભગ 25 ટકા એટલે કે 40 થી 45 લાખ સુધી પહોંચી ગયો હતો. આમાં તે સમયના રજવાડાઓમાં આ દુકાળના કારણે મૃત્યુ પામેલા લોકોની સંખ્યાનો સમાવેશ થતો નથી. ત્યારે આ લેખમાં ઈતિહાસના સૌથી કષ્ટદાયક સમય એવા છપ્પનિયા દુકાળની કહાની વિશે જાણીશું.
છપ્પનિયા દુકાળની શરૂઆત
રાજસ્થાનમાં સ્થિત થાર એ વિશ્વનું 17મું સૌથી મોટું રણ છે અને વિશ્વનું 9મું સૌથી મોટું ગરમ રણ છે. આ રાજસ્થાનનો એવો વિસ્તાર છે, જ્યાં ભાગ્યે જ વરસાદ પડે છે, તો બીજી તરફ અહીં પાણી માટે એક પણ નદી નથી. આ કારણોસર આ સમગ્ર વિસ્તાર તેની પાણીની જરૂરિયાત માટે સંપૂર્ણપણે વરસાદ પર નિર્ભર છે. ઐતિહાસિક રીતે રાજસ્થાનમાં દર ત્રીજા વર્ષે અર્ધ દુષ્કાળ અને દર આઠમા વર્ષે ભયંકર દુષ્કાળ પડતો આવ્યો છે, પરંતુ છપ્પનિયાએ જાણે કે વાદળો વરસશે નહીં તેવા સોગંદ ખાધા હોય તેમ આવ્યો હતો. છપ્પનિયાએ રાજસ્થાન અને રાજસ્થાનના લોકોની કમર એટલી હદે તોડી નાખી કે અહીંના લોકો વૃક્ષોની છાલ ખાવ મજબૂર બન્યા હતા.
છપ્પનિયા દુકાળની શરૂઆત પશ્ચિમ અને મધ્ય ભારતમાં 1899ના ઉનાળાના ચોમાસાની નિષ્ફળતા સાથે થઈ હતી. જેણે આગામી વર્ષમાં 4,76,000 ચોરસ માઈલ વિસ્તારની 6 કરોડથી વધુ વસ્તીના જીવનને અસહ્ય વેદનાથી ભરી દીધું. શરૂઆતમાં આ ગંભીર દુકાળની અસરો મધ્ય અને ઉત્તર ભારતમાં જોવા મળી હતી, જેમાં બોમ્બે પ્રેસિડેન્સી, અજમેર-મેરવાડાના નાના પ્રાંતો અને પંજાબના હિસાર જિલ્લાનો સમાવેશ થતો હતો.
જો કે, રાજસ્થાનના રજવાડાઓ આ દુકાળથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત થયા હતા. આ દુકાળે રાજસ્થાનના નાગૌર, મારવાડ, મેવાડ, કાઠિયાવાડ, જોધપુર, બિકાનેર, બાડમેર અને જેસલમેર જેવા વિસ્તારોમાં સૌથી વધુ વિનાશ સર્જ્યો હતો. દુકાળના કારણે રાજસ્થાનમાં અનાજ અને પાણીની ભારે અછત સર્જાઈ હતી, જેના કારણે રજવાડાઓનો આંતર-પ્રાદેશિક વેપાર બરબાદ થઈ ગયો હતો. પરિણામે ભૂખને કારણે મૃત્યુદરમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો હતો.
અનાજ અને પાણીની ચોરી થવા લાગી
વર્ષ 1899માં ઉત્તર ભારતના ઘણા ભાગોમાં સરેરાશ વરસાદ 45 ઈંચથી ઘટીને માત્ર 11 ઈંચ થઈ ગયો હતો. આ સમયગાળા દરમિયાન રાજસ્થાનના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં આખા વર્ષ દરમિયાન વરસાદનું એક ટીપું પણ પડ્યું ન હતું. ચોમાસુ ખેતી પર આધાર રાખતા રાજસ્થાનમાં વરસાદના અભાવને કારણે ખેડૂતો તેમના પાકની વાવણી પણ કરી શક્યા નહોતા. આ સમયગાળા દરમિયાન ન તો અનાજનો એક દાણો ઉત્પન્ન થયો કે ન તો પશુઓ માટે ઘાસચારો ઉપલબ્ધ થયો. જે વિસ્તારો પીવાના પાણી માટે વરસાદી પાણીના સંગ્રહ પર નિર્ભર રહેતા હતા ત્યાં પાણીની તીવ્ર અછતને કારણે લોકોએ સ્થળાંતર કરવાનું શરૂ કર્યું.
ભૂખમરો એ સ્તરે પહોંચી ગયો કે લોકોના ઘરમાંથી અનાજ અને પાણીની ચોરી થવા લાગી. તમે તેના વિનાશની પીડા એ હકીકત પરથી સમજી શકો છો કે તે જમાનામાં લોકોને અનાજના બદલામાં તેમની પત્નીઓ અને બાળકોને પણ વેચવાની ફરજ પડી હતી. આ હૃદયદ્રાવક અને દર્દનાક દ્રશ્ય રાજસ્થાનના ખૂણે ખૂણે ફેલાઈ ગયું હતું.
જીવતા હાડપિંજર બની ગયા લોકો
દુકાળ દરમિયાન એક તરફ લોકો પીવાના પાણીના અભાવે ડીહાઈડ્રેશનના કારણે મૃત્યુ પામતા હતા તો બીજી તરફ રણના 50-52 ડિગ્રી તાપમાનમાં ભૂખ અને તરસના કારણે હિજરત કરી રહેલા લોકો અને પશુઓ મૃત્યુ પામતા હતા. દુકાળના વિનાશને કારણે લોકોને ઘાસમાંથી બનાવેલી રોટલી ખાવા, સાપ અને નોળિયાનો શિકાર કરવા અને ઝાડની સૂકી છાલ ખાવાની ફરજ પડી હતી. ભૂખમરાની સ્થિતિ એવી હતી કે કેટલાક લોકો ભૂખને કારણે નરભક્ષી પણ બની ગયા હતા.
છપ્પનિયા દુષ્કાળનો પ્રકોપ એટલો ગંભીર હતો કે ભૂખમરો અને પાણીની અછતને કારણે લોકોના શરીરના દરેક હાડકાં સ્પષ્ટ જોઈ શકાતા હતા. લોકો એટલા નબળા થઈ ગયા હતા કે તેમને ચાલવા માટે અથવા ઊભા રહેવા માટે પણ ટેકાની જરૂર પડતી હતી. જ્યારે અનાજની અછત ઉભી થઈ કતો લોકોને એક દિવસ છોડીને એક દિવસ ખાવાની ફરજ પડી હતી.
પરિસ્થિતિ એટલી હદે ખરાબ થઈ ગઈ કે ભૂખના કારણે લોકોને પહેલા કાકડી અને મતિરાના બીજ ખાવાની ફરજ પડી, જ્યારે તે પણ ખતમ થઈ ગઈ પછી ઝાડની છાલ ખાધી, જ્યારે તે પણ દુકાળને કારણે ખતમ થઈ ગઈ ત્યારે લોકો બેરી, વનસ્પતિ અને ઝાડી-ઝાંખરા ખાવા લાગ્યા. જ્યારે લોકોને પેટ ભરવા માટે દરેક રસ્તા બંધ થઈ ગયા, ત્યારે તેઓ સૂકા ઘાસને ઉકાળીને પીવા લાગ્યા. દુકાળનો અંધકાર એટલો ગંભીર હતો કે ખોરાક અને પાણીના અભાવે લોકોનું લોહી ધીમે ધીમે સુકાઈ ગયું.
રાજા-મહારાજાઓને પણ થઈ અસર
સામાન્ય લોકો જ નહીં પણ રાજા અને મહારાજાઓ પણ આ દુકાળ સામે ઝઝૂમી રહ્યા હતા. ઘણા રાજાઓએ આ ભયંકર દુર્ઘટનામાંથી લોકોને બચાવવા માટે ઘણા રાહત કાર્યો શરૂ કર્યા, જેમાં મફત ભોજનની જોગવાઈ સૌથી મહત્વપૂર્ણ હતી. આ સાથે, રજવાડાઓએ વિવિધ સ્થળોએ લોકો માટે આશ્રયસ્થાનો ખોલ્યા જેથી ભૂખ્યા લોકો ત્યાં જમીને પોતાનો જીવ બચાવી શકે. જોકે, પરિવહનના મર્યાદિત માધ્યમો અને સંદેશાવ્યવહારના માધ્યમોના અભાવને કારણે સંપૂર્ણ મદદ લોકો સુધી પહોંચી શકી નહીં. આ વ્યવસ્થાને કારણે ઘણા શાસકોની તિજોરીઓ ખાલી થઈ ગઈ અને તેઓ મોટા દેવાના બોજમાં ડૂબી ગયા. તે સમય દરમિયાન, દુકાળથી પ્રભાવિત લોકોને રાહત આપવા માટે બ્રિટિશ સરકાર હેઠળના પ્રદેશોમાં રાહત શિબિરો ખોલવામાં આવી હતી, પરંતુ ત્યાં પણ લોકોને મર્યાદિત રાહત મળી હતી, જે નજીવી હતી.
આ ભયાનક દુકાળમાંથી શીખીને રાજસ્થાનના રાજા-મહારાજાઓ અને બ્રિટિશ સરકાર અને સામાન્ય લોકોએ એવી અનેક વ્યવસ્થાઓ શરૂ કરી હતી જેથી ભવિષ્યમાં તેમને અને તેમની આવનારી પેઢીઓને આવી પીડા સહન ન કરવી પડે. આ દુકાળમાંથી બહાર આવ્યા પછી રાજસ્થાનના લોકોમાં દુનિયાની કોઈપણ દુકાળ કે કુદરતી દુર્ઘટનાનો સામનો કરવાની હિંમત હોય તેવું લાગ્યું. આ ભયંકર દુકાળને કારણે રાજસ્થાનના ઘણા લોકો પોતાના ઘર-પરિવાર છોડીને ભારતના વિવિધ ભાગોમાં સ્થાયી થયા હતા. આ લોકોએ તેમની મહેનત અને સમર્પણની એવી તાકાત બતાવી કે તેઓ મારવાડીઓના નામથી સમગ્ર ભારતમાં પ્રખ્યાત થયા.
ભવિષ્યમાં દુકાળનો સામનો ન કરવો પડે તે માટે ઘણી નહેરો, જળાશયો અને ઇમારતો બાંધવામાં આવી હતી અને ભવિષ્ય માટે યોજનાઓ બનાવવામાં આવી હતી, જેમાં અનાજના ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન, અમેરિકાથી લાલ ઘઉંની આયાત, લાલ જવ, લાલ ઘઉં, હરિયાળી ક્રાંતિની શરૂઆત, ભારતીય કૃષિ પ્રણાલી અને વાવણી માટે વપરાતા બિયારણ, રેલ પરિવહન સુવિધા તેમજ અનાજ સંગ્રહના વેરહાઉસનો સમાવેશ થાય છે.