Integrated Nutrient Management: ફળદાર છોડમાં સંકલિત પોષક વ્યવસ્થાપનનું મહત્વ, જાણો સંપૂર્ણ વિગત

સંકલિત પોષક વ્યવસ્થાપન (Integrated Nutrient Management)એ એક એવી વ્યવસ્થા છે, જેમાં તમામ પ્રકારના ખાતરો (ઓર્ગેનિક, અકાર્બનિક અને ઓર્ગેનિક)નો ઉપયોગ એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે છોડને યોગ્ય જથ્થામાં અને યોગ્ય સમયે પોષક તત્વો મળી રહે. આ અંતર્ગત જમીનની ભૌતિક, રાસાયણિક અને જૈવિક સ્થિતિ સુધારવાની સાથે ખાતર (Fertilizers)ની ઉપયોગ ક્ષમતા પણ વધારી શકાય છે. સંકલિત પોષક તત્ત્વોનું સંચાલન એવી રીતે થવું જોઈએ કે તે ટેકનિકલી સંપૂર્ણ, આર્થિક રીતે આકર્ષક, વ્યવહારિક રીતે શક્ય હોય અને ખેડૂતો માટે પર્યાવરણની દૃષ્ટિએ સલામત હોય.

સંકલિત પોષક વ્યવસ્થાપન: જરૂરિયાત અને મહત્વ

ખાતરનો યોગ્ય ઉપયોગ

એક અંદાજ મુજબ 2050 સુધીમાં આપણા દેશની વસ્તી 1.5 અબજ સુધી પહોંચી જશે. આ વધતી વસ્તીની માત્ર ખાદ્ય જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે લગભગ 350 મિલિયન ટન અનાજનું ઉત્પાદન કરવું પડશે. આટલું અનાજ ઉત્પન્ન કરવા અને જમીનની ફળદ્રુપતા અને ઉત્પાદન ક્ષમતા જાળવવા માટે હજારો ટન પોષક તત્વો જમીનમાં નાખવા પડે. આ ધ્યેય સંકલિત પોષક વ્યવસ્થાપન દ્વારા જ સિદ્ધ કરી શકાય છે.

જમીનમાં પોષક તત્વોની ઉણપ સામાન્ય રીતે, રાસાયણિક ખાતરોનો ઉપયોગ જમીનની ફળદ્રુપતા અને ઉત્પાદન ક્ષમતાને જાળવી રાખવા માટે જમીનમાં પોષક તત્વોની અછતને દૂર કરવા માટે કરવામાં આવે છે, પરંતુ રાસાયણિક ખાતરોનો ખૂબ ઓછો ભાગ છોડ દ્વારા લેવામાં આવે છે અને બાકીનો ભાગ અનુપલબ્ધ અવસ્થા તથા પાણી દ્વારા જમીનના ઉંડાણમાં જાય છે. જેમ કે નાઈટ્રોજનનો 35થી 40 ટકા ફોસ્ફોરસનો 15થી 25 ટકા તથા પોટેશિયમનો 30થી 50 ટકા ભાગ જ છોડને પ્રાપ્ત થાય છે.

રાસાયણિક ખાતરોના લાંબા ગાળાના ઉપયોગથી જમીનમાં વિવિધ પ્રકારની હાનિકારક અસરો થાય છે, જેમ કે જમીન અને છોડમાં તત્વોનું અસંતુલિત પ્રમાણ, ઉપજમાં ઘટાડો, જંતુ-રોગનો વધુ ફેલાવો, જમીનમાં સેન્દ્રિય પદાર્થનો અભાવ, દૂષિત વાતાવરણ વગેરે જેવી ઘણી આડઅસરો છે.

ખાતરની માંગ અને ભાવમાં વધારો

પાકમાંથી વધુ ઉત્પાદન મેળવવા માટે રાસાયણિક ખાતરોની માંગ વધે છે. દેશમાં ઓછી ઉત્પાદન ક્ષમતા અને ખાતરોના સ્ટોકને કારણે રાસાયણિક ખાતરોની આયાત કરવામાં આવે છે, જેની કિંમત સતત વધી રહી છે. તેથી, ઉપરોક્ત હકીકતોને ધ્યાનમાં રાખીને આપણે રાસાયણિક ખાતરોનો યોગ્ય અને સંતુલિત માત્રામાં ઉપયોગ કરવો જોઈએ અને અન્ય કાર્બનિક તથા જૈવિક ખાતરોના ઉપયોગ પર ભાર મૂકવો જોઈએ. આ કાર્ય સંકલિત પોષક વ્યવસ્થાપન દ્વારા જ શક્ય છે.

અસંતુલિત પોષક તત્વો

ખેડૂતો સતત રાસાયણિક અથવા અકાર્બનિક પદાર્થો દ્વારા પાકને મુખ્ય પોષક તત્વો આપી રહ્યા છે, જેના કારણે જમીનમાં કેટલાક સૂક્ષ્મ તત્વોની ઉણપ દેખાવા લાગી છે. જમીનમાં યોગ્ય અને સંતુલિત પોષક તત્વો જાળવવા માટે સંકલિત પોષક તત્ત્વોનું સંચાલન જરૂરી છે. માટી પર્યાવરણ સંકલિત પોષક તત્ત્વોનું સંચાલન જમીનમાં કાર્બનિક પદાર્થોમાં વધારો તરફ દોરી જાય છે, જે સૂક્ષ્મ જીવોની સંખ્યામાં પણ વધારો કરે છે.

આ સૂક્ષ્મ જીવો જમીનમાં રહેલા સેન્દ્રિય પદાર્થોના વિઘટનમાં મદદરૂપ થાય છે, જેના કારણે જમીનમાં નાઈટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટાશ, સલ્ફર, ઝીંક, આયર્ન વગેરે જેવા અનેક પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતા છોડ માટે વધે છે. પોષક તત્ત્વો અને કાર્બનિક પદાર્થોની ઉપલબ્ધતામાં વધારો થવાથી, જમીનનું વાતાવરણ સ્વસ્થ બને છે, જેના કારણે જમીનની પાણી શોષવાની ક્ષમતા વધે છે અને અન્ય ભૌતિક, રાસાયણિક અને જૈવિક સ્થિતિમાં પણ સુધારો થાય છે.

સંતુલિત પોષણ વ્યવસ્થાપન

જ્યારે રાસાયણિક ખાતરોના ઉપયોગથી જમીનમાં પોષક તત્વો અને ઉત્પાદનમાં ઘટાડો થાય છે, ત્યારે ઘણા કાર્બનિક તથા જૈવિક ખાતરો પણ પાકની ઉત્પાદકતા જાળવી શકતા નથી. કાર્બનિક તથા જૈવિક ખાતરો માનવતા અને પર્યાવરણ માટે ફાયદાકારક છે, પરંતુ વધતી જતી વસ્તીના ખોરાકના પુરવઠાને પહોંચી વળવા સક્ષમ નથી. કારણ કે જૈવિક ખાતરોમાં પોષક તત્ત્વો ખૂબ જ ઓછી માત્રામાં હોય છે અને તે પણ અમુક રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ પછી જ છોડને મળે છે.

આ રીતે કાર્બનિક તથા જૈવિક સ્ત્રોતોમાંથી છોડની પોષક તત્ત્વોની જરૂરિયાત પૂરી કરવી અને વધુ અને ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળું ઉત્પાદન મેળવવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. તેથી, સંકલિત પોષક તત્ત્વોના સંચાલન દ્વારા રાસાયણિક, કાર્બનિક તથા જૈવિક ખાતરો ઉપયોગ દ્વારા જ આ શક્ય છે.

સમાન સંકલિત પોષક વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિ અપનાવવાથી, છોડ અને જમીનની ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવાની સાથે, જમીનની ઉત્પાદન ક્ષમતા લાંબા સમય સુધી જળવાઈ રહે છે. આ પધ્ધતિમાં પોષક તત્વોની ઉપલબ્ધતા વધારીને અને ઓછા ખાતરના ઉપયોગથી વધુ ઉપજ મેળવી શકાય છે.

આ જમીનની ભૌતિક, રાસાયણિક અને જૈવિક સ્થિતિમાં સુધારો કરે છે. જમીનમાં જૈવિક પદાર્થોની ઉપલબ્ધતાના કારણે પાણીને શોષવાની ક્ષમતા વધે છે અને તેના કારણે જમીનમાં રહેલા અનેક પ્રકારના ઉત્સેચકો સક્રિય થાય છે, જેનાથી પાકની ઉપજ અને ગુણવત્તામાં વધારો થાય છે.

પોષક તત્વોનો સ્ત્રોત

કાર્બનિક અથવા રાસાયણિક ખાતરો

પર્યાવરણમાં ઉપલબ્ધ ખડકો અને ખનિજ તત્વોની રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા કારખાનાઓમાં ઉત્પાદિત ખાતરોને રાસાયણિક ખાતર કહેવામાં આવે છે. આ ખાતરોમાં એક અથવા વધુ પોષક તત્વો હોય છે, જે છોડને તરત જ મળી જાય છે. વિવિધ પાકો માટે રાસાયણિક ખાતરોનો ઉપયોગ વિવિધ પ્રમાણમાં થાય છે.

કાર્બનિક ખાતર

સડેલા પાંદડા, ફૂલો, ફળો, પ્રાણીઓના મળમૂત્ર, પાકના અવશેષો, નીંદણ વગેરેમાંથી જૈવિક ખાતર તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ પર્દાથોને સારી રીતે સેડવી અને વિઘટન પછી ખેતરોમાં ઉપયોગ થાય છે. કૃત્રિમ રીતે સડવા અને વિઘટન ખાતર અને અળસિયા દ્વારા તૈયાર કરાયેલ ખાતરને વર્મી કમ્પોસ્ટ કહેવામાં આવે છે.

જૈવિક ખાતર

બેક્ટેરિયા, ફૂગ, શેવાળ વગેરે જેવા સૂક્ષ્મ જીવો જમીનમાં જોવા મળે છે અને તેમાંથી કેટલાક પર્યાવરણમાં ઉપલબ્ધ નાઈટ્રોજનને રૂપાંતરિત કરે છે, જેનો છોડ સીધો ઉપયોગ કરી શકતા નથી, ઉપલબ્ધ સ્થિતિમાં એમોનિયમ, નાઈટ્રેટ વગેરેમાં બદલી દે છે. ઓર્ગેનિક ખાતર પીટ, લિગ્નાઈટ અથવા કોલસાના પાવડરમાં મિશ્રણ છે, જે છોડને નાઈટ્રોજન અને ફોસ્ફરસ પ્રદાન કરે છે. જૈવ ખાતર જમીન, હવા અને પાણીને પ્રદૂષિત કર્યા વિના કૃષિ ઉત્પાદનમાં વધારો કરે છે.

આને બાયોકલ્ચર અથવા બેક્ટેરિયલ ખાતર રસીઓ અથવા ઇનોક્યુલન્ટ્સ પણ કહેવામાં આવે છે. ઉદાહરણરૂપે રાઈઝોબિયમ, એઝોટોબેક્ટર, એઝોસ્પીરીલમ કલ્ચર, બ્લુ ગ્રીન શેવાળ, ફોસ્ફોટિક કલ્ચર, માયકોરિઝા, એઝોલા ફર્ન, ટ્રાઇકોડર્મા વગેરે.

Source: Dharampal, PhD Researcher, Department of Soil Science, Chaudhary Charan Singh Haryana Agricultural University, Hisar

આ પણ વાંચો: Urea DAP Price: દેશમાં ફરી એકવાર વધી શકે છે ખાતરનો ભાવ, પરંતુ ખેડૂતો પર બોજ નહીં પડવા દે સરકાર

આ પણ વાંચો: PM-KISAN યોજનામાં eKYC ની છેલ્લી તારીખ લંબાવી, પણ ઓનલાઈન નહીં મળે આ સુવિધા, જાણો કેમ

વધુ સમાચાર વાંચવા માટે અમારી ટ્વીટર કોમ્યુનિટીમાં જોડાવા અહીં ક્લિક કરો-