Agriculture Budget 2022 : શું સામાન્ય બજેટમાં ખેતી પર ખાસ ધ્યાન આપશે સરકાર ?
આ વખતે કૃષિ બજેટ કેટલું રહેશે, કઈ યોજનાઓ પર ફોકસ રહેશે, આવક બમણી કરવાના મુદ્દે સરકાર ખેડૂતોના મનમાં કેવી રીતે વિશ્વાસ જગાડશે?
ખેડૂતોને પૂછો કે તેમની સૌથી મોટી સમસ્યા શું છે, તો તેમાંથી મોટાભાગનાનો જવાબ મળે છે કે તેમને પાકના યોગ્ય ભાવ મળતા નથી. જો ભાવ નહીં મળે તો આવક બમણી (Farmers Income) કેવી રીતે થશે? કૃષિ ક્ષેત્રને લગતા ઉદ્યોગો દિન પ્રતિદિન ચાર ગણી ઝડપે આગળ વધી રહ્યા છે, પરંતુ છેલ્લા છ વર્ષથી ખેડૂતો (Farmers)ની આવક બમણી થવાનું નામ નથી લઈ રહી. જ્યારે આવક બમણી કરવી એ સરકારના મુખ્ય એજન્ડામાં સામેલ છે. હજુ સુધી સરકાર કહી શકી નથી કે આવક બમણી થઈ કે નહીં. ખેડૂતોને આપેલા આ વચનને પૂર્ણ કરવા માટે સરકાર પાસે હવે માત્ર ત્રણ મહિના બાકી છે. કેન્દ્રએ 13 એપ્રિલ 2016ના રોજ ખેડૂતોની આવક બમણી કરવા સમિતિની રચના કરી હતી. આવી સ્થિતિમાં, ખેડૂતોને આકર્ષવા માટે સરકાર આ બજેટ (Agriculture Budget 2022)માં કૃષિ પર ‘ખાસ’ ધ્યાન આપે તેવી અપેક્ષા છે.
સરકાર પાકની ઉત્પાદકતા વધારવા, ઉત્પાદન ખર્ચ ઘટાડવા, આવક વધારવા અને બજારો ઉપલબ્ધ કરાવવાના પ્રયાસો કરી રહી છે. જ્યારે પ્રતિકૂળ સંજોગોમાં પણ કૃષિ ક્ષેત્રે તેને સાકાર કર્યો છે. આ વાત કેટલાક આંકડાઓથી સમજી શકાય છે. નેશનલ સેમ્પલ સર્વે ઓર્ગેનાઈઝેશન (એનએસએસઓ) (જુલાઈ 2018 થી જૂન 2019 અને જાન્યુઆરી 1, 2019 થી 31 ડિસેમ્બર, 2019 વચ્ચે કરવામાં આવેલ સર્વે) ના નવા અહેવાલ મુજબ, ખેડૂત પરિવારોની આવક દર મહિને 10,218 રૂપિયા છે. આમાં પાકની આવક 3,798 રૂપિયા છે.
જ્યારે વર્ષ 2012-13માં ખેડૂત તેની કુલ આવકના લગભગ 50 ટકા પાકમાંથી એકત્ર કરતો હતો. આ સ્થિતિનું મુખ્ય કારણ ઉત્પાદનના યોગ્ય ભાવ ન મળવાનું છે. વર્ષ 2012-2013માં દેશના ખેડૂતો પર સરેરાશ 47,000 રૂપિયાની લોન હતી. પરંતુ 2019માં તે વધીને 74,121 રૂપિયા થઈ ગયો છે. આવી સ્થિતિમાં ખેડૂતો અપેક્ષા રાખે છે કે સરકાર તેમના પાકના વ્યાજબી ભાવ અને લોન અંગે બજેટમાં મોટો નિર્ણય લે.
વિભાગોમાં સંકલનની જરૂર છે
કૃષિ મંત્રાલયના કામનો વ્યાપ સતત ઓછો થતો જાય છે. તેમાંથી પશુપાલન, ડેરી, મત્સ્યોદ્યોગ અને સહકારી સંસ્થાઓને અલગ કરવામાં આવ્યા છે. હવે મંત્રાલય પાસે માત્ર પાક, સંશોધન, નિયમન અને વિસ્તરણનું કામ બાકી છે. જ્યારે દોઢ ડઝન જેટલા વિભાગો કૃષિ ક્ષેત્ર સાથે કામ કરે છે. જેમાં કોઈ સંકલન નથી. જેનો માર ખેડૂતોને ભોગવવો પડે છે. કૃષિ મંત્રાલય ભલામણ કરે છે કે વધુને વધુ ખેડૂતો સરકાર પાસેથી લોન મેળવે, પરંતુ બેંકો તેમને પૈસા આપવાનો ઇનકાર કરે છે.
જ્યારે વાવણીની સીઝન આવે છે ત્યારે ખાતર મળતું નથી અને જ્યારે પાક તૈયાર થાય છે ત્યારે ભાવ મળતા નથી. જો ભાવ મળવા લાગે છે, તો અન્ય વિભાગ આયાત ડ્યુટી ઘટાડે છે અને દર ઘટાડે છે. આવું એટલા માટે થાય છે કારણ કે આ વિસ્તાર સાથે કામ કરતા વિવિધ વિભાગો વચ્ચે કોઈ સંકલન નથી. આવી સ્થિતિમાં ખેડૂતોના પ્રશ્નોનું ખરેખર નિરાકરણ લાવવું હોય તો આ વિભાગોના સંકલન માટે ઉચ્ચ સત્તા ધરાવતી ઓથોરિટીની રચના કરવી પડશે.
ભવિષ્યમાં ખેતીની નવી રીત
કૃષિ ક્ષેત્ર પડકારોથી ભરેલું છે. કારણ કે આમાં પ્રકૃતિને સૌથી વધુ માર પડે છે. ભવિષ્યમાં ખેતી માટે પાણીની કટોકટી સર્જાઈ શકે છે. પરિવારોના વિભાજનને કારણે, ખેડૂત દીઠ સરેરાશ ખેતી સતત ઘટી રહી છે. આવી સ્થિતિમાં, હવે સમય આવી ગયો છે કે આબોહવા પરિવર્તનનો સામનો કરવા માટે પાકની જાતો તૈયાર કરવી, ઓછા પાણીનો વપરાશ કરતા પાક પર ભાર મૂકવો, કૃષિમાં નવી ટેકનોલોજીનો વધારો કરવો અને સામૂહિક ખેતીની વિભાવના તરફ આગળ વધવું. કૃષિ માટે લાંબા ગાળાનો અને સંકલિત રોડમેપ તૈયાર કરવો પડશે. પાકની પેટર્ન બદલવા માટે નિષ્ણાતો કોઈ મહત્વની જાહેરાતની રાહ જોઈ રહ્યા છે. આ મુદ્દાઓ પર સરકાર ખેડૂતોના મનમાં વિશ્વાસ જગાડવામાં સફળ થશે કે કેમ તે જોવું રહ્યું.
ખેડૂતો શું અપેક્ષા રાખે છે?
મોદી સરકાર આવી તે પહેલા કૃષિ બજેટ લગભગ 22 હજાર કરોડ રૂપિયા હતું, જ્યારે વર્ષ 2021-22માં તે લગભગ 5.5 ગણો વધીને 1.23 લાખ કરોડ રૂપિયા થઈ ગયું. આવી સ્થિતિમાં આ વખતે પણ બજેટમાં વધારો થવાની ખેડૂતો અપેક્ષા રાખી રહ્યા છે. તેમને આશા છે કે કિસાન ક્રેડિટ કાર્ડ (KCC), પ્રધાનમંત્રી કિસાન નિધિ (PM-KISAN), સ્ટોરેજમાં વધારો, કોલ્ડ સ્ટોરેજ અને સૂક્ષ્મ સિંચાઈ ફંડના નાણામાં વધારો કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવી શકે છે. 1.25 લાખ કરોડની ખાતર સબસિડી આપતી કંપનીઓને બદલે સીધી ખેડૂતોના બેંક ખાતામાં આપવાની જાહેરાત થઈ શકે છે.
આ બધી અપેક્ષાઓ વચ્ચે, કૃષિ યોજનાઓનો લાભ લેવામાં મુશ્કેલીઓ દૂર કરવાની જરૂર છે. જેથી સામાન્ય ખેડૂત સરળતાથી લાભ લઈ શકે. કૃષિ મંત્રી દરરોજ ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠન (FPO) વિશે વાત કરી રહ્યા છે, પરંતુ તેને બનાવવાની અને ભંડોળ લેવાની પ્રક્રિયા એટલી મુશ્કેલ છે કે સામાન્ય ખેડૂત તેનો લાભ લઈ શકતો નથી. એ જ રીતે, એગ્રીકલ્ચર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ફંડનો લાભ લેવો પણ એટલું સરળ નથી. એ જ રીતે, આજદિન સુધી કોઈ ખેડૂતોને સામાન્ય ભાષામાં કહી શક્યું નથી કે તેમની કોઈપણ પ્રોડક્ટની નિકાસ કેવી રીતે થશે?
કુદરતી-ઓર્ગેનિક વિરુદ્ધ રાસાયણિક ખેતીની લડાઈ
તાજેતરમાં, સરકારે કુદરતી ખેતી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનું શરૂ કર્યું છે. જેને લઈને કૃષિ જગતમાં નવી ચર્ચા જાગી છે. એક જૂથ એવું છે જે આ પ્રકારની ખેતીને ધરતી માતાના સ્વાસ્થ્ય અને ગ્રાહક હિત સાથે જોડી રહ્યું છે અને તેને એક મહાન પહેલ ગણાવી રહ્યું છે, તો બીજી તરફ કૃષિ નિષ્ણાતોનો મોટો વર્ગ કુદરતી અને સજીવ ખેતીને ભારત માટે આપત્તિજનક ગણાવી રહ્યો છે. એક તરફ આપણે રાસાયણિક મુક્ત ખેતીની વાત કરીએ છીએ અને બીજી તરફ રાસાયણિક ખાતરો પર આપણી નિર્ભરતા વધી રહી છે. અમે નવા ખાતરના કારખાનાઓ સ્થાપવા માટે કરોડો રૂપિયા ખર્ચી રહ્યા છીએ. આ બેવડી વિચારસરણી અને અભિગમમાંથી બહાર આવવાની જરૂર છે. જો કે, એ પણ સાચું છે કે ખેડૂત જે તેના હિતમાં હશે તે કરશે.
કૃષિ ક્ષેત્રમાં આ મોટા ફેરફારોની પ્રશંસા થવી જોઈએ
આઝાદી બાદ કૃષિ ક્ષેત્રે પ્રથમ વખત બે કામો થયા હતા. પહેલા ખેડૂતોને પદ્મ પુરસ્કાર આપવાનું શરૂ કર્યું અને બીજું, ખેડૂતોના બેંક ખાતામાં પૈસા સીધા મોકલવામાં આવ્યા. હવે કૃષિમાં નવીન કાર્ય કરનારા ખેડૂતોને પદ્મશ્રી મળી રહ્યા છે. પ્રધાનમંત્રી કિસાન સન્માન નિધિ યોજના હેઠળ અત્યાર સુધીમાં 11 કરોડથી વધુ ખેડૂત પરિવારોના બેંક ખાતામાં 1.81 લાખ કરોડ રૂપિયા પહોંચી ગયા છે. આ માટે સરકારના વખાણ કરવા જોઈએ, પરંતુ પાકના વાજબી ભાવ ન મળવાની સમસ્યા પર સવાલો ઉઠાવવા જોઈએ.
નોંધ: ઉપરોક્ત લેખ લેખક ઓમ પ્રકાશના વિચાર છે જેમાં કોઈ તરફેણ કે વિરોધાભાષ દર્શાવાનો પ્રયત્નો નથી અહીં માહિતીના હેતુથી આગામી બજેટમાં કૃષિ ક્ષેત્રની શક્યતાઓનું આંકલન કરવામાં આવ્યું છે.
આ પણ વાંચો: સરકારી પડતર જમીનમાં ટૂંક સમયમાં બાગાયતી ખેતી જોવા મળશે, સરકારે કર્યો આ મહત્વનો નિર્ણય
