World Menstrual Hygiene Day 2022 : માસિક સ્વચ્છતા દિવસની વાસ્તવિકતા, 500 મિલિયન મહિલાઓ માસિક અસ્વચ્છતાને કારણે  એનિમિયાની ઝપેટમાં

પ્રતિભા પાંડે

આજે દેશ એનિમિયાના (Anaemia) વધી રહેલા બોજથી ચિંતિત છે. કુલ વસ્તીના લગભગ ત્રીજા ભાગની વસ્તી એનિમિયાથી પીડાય છે. નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે (NFHS-5) અનુસાર, 180 દેશોમાં એનિમિયાના સંદર્ભમાં ભારત(Indian wom en)મહિલાઓમાં 170માં ક્રમે છે. મોટે ભાગે કિશોરાવસ્થા દરમિયાન છોકરીઓ વિવિધ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ અનુભવે છે. સૌથી મહત્વપૂર્ણ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડે છે  માસિક સ્રાવ દરમિયાન સ્વચ્છતા અંગેની માનસિકતાનું  એનિમિયા વચ્ચે  સીધો સંબંધ છે. અને એનિમિયાનું સૌથી સામાન્ય કારણ માસિક સ્રાવ દરમિયાન થતો રક્ત સ્ત્રાવ છે. તેમજ  તે દિવસોમાં  જે અગંત હાઇજિનનું ધ્યાન રાખવાનું હોય છે  તે  નથી  થતું તે પણ એક મોટું  કારણ છે

આ સિવાય એનિમિયાના કારણે અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ પણ ઊભી થાય છે જે મહિલાઓના શારીરિક અને જ્ઞાનાત્મક વિકાસને અસર કરે છે. તે રોગપ્રતિકારક શક્તિને વધુ અસર કરે છે, જે છોકરીઓને ચેપનું વધુ જોખમ બનાવે છે. આ સિવાય કેટલીક એવી માન્યતાઓ પણ માસિક ધર્મ સાથે જોડાયેલી છે, જેમ કે ખાવામાં ખાંડ, મીઠું અને અમુક પ્રકારના માંસનું સેવન ન કરવું, જેના કારણે મહિલાઓને નાની ઉંમરમાં એનિમિયા થાય છે. તેથી કિશોરીઓની શારીરિક અને કામ કરવાની ક્ષમતા ખરાબ રીતે પ્રભાવિત થાય છે.

વર્ષ 2021માં વિશ્વ બેંક દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા એક અહેવાલ મુજબ, વૈશ્વિક સ્તરે અંદાજે 500 મિલિયન મહિલાઓ અને છોકરીઓ પાસે માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતાને સંચાલિત કરવા માટે યોગ્ય સુવિધાઓનો અભાવ છે. આમાં, શાળાઓ, કાર્યસ્થળો અને આરોગ્ય કેન્દ્રો જેવા જાહેર સ્થળોએ પણ યોગ્ય સ્વચ્છતા સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ નથી. વધુમાં, ભારતમાં મોટાભાગના ગ્રામીણ પરિવારો પાસે અલગ શૌચાલય નથી અને ઉપયોગમાં લેવાતા સેનિટરી નેપકિનનો નિકાલ કરવાની સુવિધાનો પણ અભાવ છે. અને તેથી જ છોકરીઓ માસિક સ્ત્રાવ દરમિયાન અંગત સ્વચ્છતા જાળવી શકતી નથી.

આ સિવાય માસિક ધર્મને લગતી કેટલીક એવી માન્યતા હજી પ્રર્વતે છે જેમ કે માસિક ધર્મ દરમિયાન સ્ત્રીઓનું અશુદ્ધ હોવું કે ગંદું અથવા તો પાપી હોવું તે બધી બાબતો સમસ્યામાં વધારો કરે છે. જો માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતાનું યોગ્ય રીતે સંચાલન કરવામાં ન આવે તો, પેશાબ અથવા પ્રજનન માર્ગના ચેપ અને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ચેપની શક્યતાઓ છે. આ ચેપને કારણે અતિશય રક્તસ્ત્રાવ થાય છે જે આખરે એનિમિયામાં પરિણમે છે.

નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે 5, 2021 માં બહાર પાડવામાં આવ્યો હતો, જેમાં જાણવા મળ્યું છે કે પ્રસૂતિ વયની 57 ટકા સ્ત્રીઓ એનિમિયા ધરાવે છે. આ વિશ્વની સૌથી મોટી સંખ્યા છે. વધુમાં, વિશ્વભરમાં લગભગ 57.5 ટકા બિન-ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ એનિમિયાથી પ્રભાવિત છે.

તેથી, માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતા વ્યવસ્થાપનના ભારણને ઘટાડવા માટે જાગૃતિ ફેલાવવી અને માસિક સ્રાવ સાથે સંકળાયેલી માન્યતાઓને તોડવી હિતવાહ છે. આ સમસ્યાને ઉકેલવા માટે લેવામાં આવતા કેટલાક પગલાં નીચે મુજબ છે:

• માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતાના યોગ્ય સંચાલન વિશે જાગૃતિ ઉભી કરવી.

• માસિક સ્રાવ સંબંધિત વર્જિત અને સાંસ્કૃતિક રીતે હાનિકારક પ્રથાઓને સંબોધિત કરવી

• માસિક સ્વચ્છતા વ્યવસ્થાપન અંગેની તાલીમ આપવા માટે માતાઓને તાલીમ આપવી અને તેમના ગ્રુપ બનાવવા

• મૂલ્ય શૃંખલાની સમીક્ષા કરીને સેવાઓને અંતરિયાળ વિસ્તાર સુધી લઈ જવી

• માસિક સ્વચ્છતા યોજના (MHS) જેવી સરકારી યોજનાઓનો લાભ લઈને શાળાઓમાં એવું વાતાવરણ ઊભું કરવું કે જે કિશોરવયની છોકરીઓને માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતા વિશે વધુ જાગૃત કરી શકે.

• કાપડના પેડ જેવા સેનિટરી નેપકીન માટે સ્થાનિક ઉત્પાદન માટે વિકલ્પો પૂરા પાડવા.

• સેનિટરી નેપકિન્સના ઉત્પાદન પર કામ કરતા સ્વ-સહાય જૂથો અને ઉદ્યોગસાહસિકોને ટેકો પૂરો પાડો

માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતાના અસરકારક સંચાલનને સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ કેટલાક ઉકેલો છે જેનો અમલ કરી શકાય છે. પરંતુ માસિક સ્રાવની સ્વચ્છતા સેવાઓ કોઈપણ અડચણ વિના દૂરસુદૂર સુધી પહોંચવા માટે, આ મુદ્દે તમામ હિતધારકોએ સાથે આવવું પડશે. એનિમિયા અને અયોગ્ય માસિક સ્વચ્છતા વ્યવસ્થાપન વચ્ચે સંબંધ સ્થાપિત કરવા માટે વધુ પુરાવા-આધારિત રાષ્ટ્રવ્યાપી ડેટાની પણ જરૂર છે. આ ડેટા એવા પગલાંની શોધ અને અમલીકરણમાં મદદ કરશે જે માસિક સ્રાવ દરમિયાનની અસ્વચ્છતાને દૂર કરવામાં મદદ કરશે.

(લેખક ચાઇલ્ડ ફંડ ઇન્ડિયાના વરિષ્ઠ આરોગ્ય નિષ્ણાત છે)