કાનુની સવાલ : દહેજ ઉત્પીડનના કેસોમાં સુપ્રીમ કોર્ટનો મોટો નિર્ણય, આ માર્ગદર્શિકા તમામ રાજ્યોમાં લાગુ કરવામાં આવશે
સુપ્રીમ કોર્ટે દેશભરમાં દહેજ ઉત્પીડન અંગે અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટની 2022ની માર્ગદર્શિકા લાગુ કરવાનો આદેશ આપ્યો છે.તો ચાલો જાણીએ દહેજ ઉત્પીડન અંગે સુપ્રીમ કોર્ટે શું મોટું પગલું ભર્યું છે.
આ ચુકાદામાં, અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે કહ્યું હતું કે, તે 2018માં સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણયમાંથી માર્ગદર્શન લઈને માર્ગદર્શિકા જાહેર કરી રહી છે. તેનો હેતુ પતિ અને તેના સમગ્ર પરિવારને વ્યાપક આરોપો દ્વારા ફસાવવાની વાદીઓની વધતી જતી વૃત્તિને રોકવાનો છે.
એફઆઈઆર અથવા ફરિયાદ દાખલ થયા પછી, "કૂલિંગ પિરિયડ" (જે એફઆઈઆર અથવા ફરિયાદ દાખલ થયાના બે મહિના પછી છે) સમાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી નામાંકિત આરોપીની ધરપકડ કરવા અથવા કોઈ પોલીસ કાર્યવાહી કરવામાં આવશે નહીં. આ "કૂલિંગ પિરિયડ" દરમિયાન, કેસ તાત્કાલિક દરેક જિલ્લામાં પરિવાર કલ્યાણ સમિતિને મોકલવામાં આવશે.
ફક્ત તે જ કેસોને પરિવાર કલ્યાણ સમિતિને મોકલવામાં આવશે જ્યાં કલમ 498-A, અન્ય કલમો સાથે, 10 વર્ષથી ઓછી કેદની સજાને પાત્ર છે.ફરિયાદ અથવા FIR દાખલ થયા પછી બે મહિનાના "કૂલિંગ પિરિયડ" ની સમાપ્તિ વિના કોઈ કાર્યવાહી કરવી જોઈએ નહીં. આ "કૂલિંગ પિરિયડ" દરમિયાન, કેસ દરેક જિલ્લામાં પરિવાર કલ્યાણ સમિતિને મોકલી શકાય છે.
દરેક જિલ્લામાં ઓછામાં ઓછા એકથી વધારે પરિવાર કલ્યાણ સમિતિ જેમાં 3 સભ્ય હશે. તેના બંધારણ અને કાર્યોની સમીક્ષા સમયાંતરે જિલ્લા અને સત્ર ન્યાયાધીશ/મુખ્ય ન્યાયાધીશ, જિલ્લાની ફેમિલી કોર્ટ દ્વારા કરવામાં આવશે, જે તે જિલ્લાના કાનૂની સેવા સત્તામંડળના અધ્યક્ષ અથવા સહ-અધ્યક્ષ હશે.
આ પરિવાર કલ્યાણ સમિતિમાં નીચેના સભ્યોનો સમાવેશ થશે.જિલ્લા મધ્યસ્થી કેન્દ્રનો એક યુવાન મધ્યસ્થી અથવા પાંચ વર્ષ સુધીનો અનુભવ ધરાવતો યુવાન વકીલ અથવા સરકારી કાયદા કોલેજ અથવા રાજ્ય યુનિવર્સિટી અથવા રાષ્ટ્રીય કાયદા યુનિવર્સિટીનો પાંચમા વર્ષનો સૌથી વરિષ્ઠ વિદ્યાર્થી..સારો શૈક્ષણિક રેકોર્ડ ધરાવતો અને જાહેર હિત ધરાવતો યુવાન, અથવા સ્વચ્છ કૌટુંબિક ઇતિહાસ ધરાવતો જિલ્લાનો જાણીતો અને માન્ય સામાજિક કાર્યકર, અથવા જિલ્લામાં અથવા તેની આસપાસ રહેતા નિવૃત્ત ન્યાયિક અધિકારીઓ જે કાર્યવાહીના હેતુ માટે સમય ફાળવી શકે છે, અથવા જિલ્લાના વરિષ્ઠ ન્યાયિક અથવા વહીવટી અધિકારીઓની શિક્ષિત પત્નીઓ
પરિવાર કલ્યાણ સમિતિના સભ્યને ક્યારેય સાક્ષી તરીકે બોલાવવામાં આવશે નહીં.સુપ્રીમ કોર્ટે આ નિર્ણય એ કેસના સંદર્ભમાં સંભળાવી હતી, જેમાં પત્ની અને તેના પરિવારે પતિ અને સસરા પર ખોટા આરોપ લગાવ્યો હતો. ત્યારબાદ સચ્ચાઈ સામે આવી તો જાણ થઈ કે, બંન્ને નિર્દોષ હતા અને તેમણે કારણ વગર જેલની સજા મળી હતી. આ નિર્ણય દ્વારા કોર્ટે સ્પષ્ટ સંદેશ આફ્યો કે, કાનુનનો દુરઉપયોગ રોકવો પણ આટલો જરુરી છે. જેટલો પીડિતને ન્યાય આપવાનો.
સમિતિ, યોગ્ય વિચાર-વિમર્શ પછી, કેસ સાથે સંબંધિત તમામ તથ્યપૂર્ણ પાસાઓ અને તેના અભિપ્રાયનો વિગતવાર અહેવાલ તૈયાર કરશે, તે સંબંધિત મેજિસ્ટ્રેટ/પોલીસ અધિકારીઓને મોકલશે, જેમની સમક્ષ આવી ફરિયાદો દાખલ કરવામાં આવી રહી છે, બે મહિનાના સમયગાળા પછી.
પોલીસ અધિકારીઓ નામાંકિત આરોપીઓ સામે અરજીઓ અથવા ફરિયાદોના આધારે કોઈપણ ધરપકડ અથવા કોઈપણ બળજબરીભરી કાર્યવાહી ટાળવા માટે સમિતિ સમક્ષ ચર્ચા ચાલુ રાખશે. જોકે, તપાસ અધિકારી કેસની પેરિફેરલ તપાસ ચાલુ રાખશે, જેમ કે તબીબી અહેવાલો, ઈજાના અહેવાલો અને સાક્ષીઓના નિવેદનો તૈયાર કરવા.
સમિતિ દ્વારા આપવામાં આવેલ ઉપરોક્ત અહેવાલ તપાસ અધિકારી અથવા મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા ગુણવત્તાના આધારે વિચારણાને આધીન રહેશે અને ત્યારબાદ, બે મહિનાનો "ઠંડકનો સમયગાળો" સમાપ્ત થયા પછી, તેમના દ્વારા ફોજદારી કાર્યવાહી સંહિતાની જોગવાઈઓ અનુસાર યોગ્ય પગલાં લેવામાં આવશે.
કાનૂની સેવા સહાય સમિતિ સમયાંતરે કુટુંબ કલ્યાણ સમિતિના સભ્યોને જરૂરી ગણાય તેવી મૂળભૂત તાલીમ આપશે. જ્યારે, સમાજમાં પ્રવર્તતી કડવાશને દૂર કરવા માટે આ એક ઉમદા કાર્ય છે જ્યાં પ્રતિવાદી પક્ષોની લાગણીઓ ખૂબ જ તીવ્ર હોય છે જેથી તેઓ તેમની વચ્ચેની ગરમી ઘટાડવા અને તેમની વચ્ચેની ગેરસમજ દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરી શકે અને કારણ કે આ કાર્ય મોટા પાયે જાહેર જનતા માટે છે, તે સામાજિક કાર્ય છે, તેથી, તેઓ દરેક જિલ્લાના જિલ્લા અને સત્ર ન્યાયાધીશ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવેલ લઘુત્તમ માનદ વેતન અથવા પ્રો બોનો ધોરણે કામ કરી રહ્યા છે.
ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 498એ અને અન્ય સંલગ્ન કલમો સંબંધિત આવી એફઆઈઆર અથવા ફરિયાદોની તપાસ ગતિશીલ તપાસ અધિકારીઓ દ્વારા કરવામાં આવશે, જેમની પ્રામાણિકતા ઓછામાં ઓછી એક અઠવાડિયાની વિશેષ તાલીમ પછી પ્રમાણિત થાય છે જેથી તેઓ આવા વૈવાહિક કેસોને અત્યંત પ્રામાણિકતા અને પારદર્શિતા સાથે હેન્ડલ કરી શકે અને તપાસ કરી શકે.
ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 498A અને ઉપરોક્ત અન્ય સંલગ્ન કલમો હેઠળની દરેક ફરિયાદ અથવા અરજી તાત્કાલિક સંબંધિત મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા પરિવાર કલ્યાણ સમિતિને મોકલવામાં આવશે. ઉપરોક્ત ફરિયાદ અથવા FIR મળ્યા પછી, સમિતિ પ્રતિવાદી પક્ષોને તેમના ચાર વરિષ્ઠ વ્યક્તિઓ સાથે વ્યક્તિગત વાતચીત માટે બોલાવશે અને ફરિયાદ દાખલ કર્યાના બે મહિનાની અંદર તેમની વચ્ચેના વિવાદ/શંકાઓનું નિરાકરણ લાવવાનો પ્રયાસ કરશે. પ્રતિવાદી પક્ષોએ સમિતિના સભ્યોની સહાયથી ગંભીર વિચાર-વિમર્શ માટે તેમના ચાર વરિષ્ઠ વ્યક્તિઓ (મહત્તમ) સાથે સમિતિ સમક્ષ હાજર થવું જરૂરી છે.
જ્યારે પક્ષકારો વચ્ચે સમાધાન થાય છે, ત્યારે જિલ્લા અને સત્ર ન્યાયાધીશ અને જિલ્લામાં તેમના દ્વારા નિયુક્ત કરાયેલા અન્ય વરિષ્ઠ ન્યાયિક અધિકારીઓ ફોજદારી કેસ બંધ કરવા સહિતની કાર્યવાહીનો નિકાલ કરવા માટે સ્વતંત્ર રહેશે. હકીકતમાં, મુખ્ય ન્યાયાધીશ બીઆર ગવઈ અને ન્યાયાધીશ એજી મસીહની બેન્ચે હાઇકોર્ટના રક્ષણાત્મક પગલાંને સમર્થન આપ્યું હતું જ્યારે એક વૈવાહિક કેસમાં ચુકાદો આપ્યો હતો જેમાં પત્ની અને તેના પરિવારે પતિ અને તેના પરિવાર સામે ખોટા કેસ દાખલ કર્યા હતા, જેના કારણે પતિ અને તેના પિતાને જેલની સજા ફટકારવામાં આવી હતી.
(Disclaimer: જો તમારી પાસે કોઈ ચોક્કસ કેસ હોય તો કાનૂની નિષ્ણાત (વકીલ) ની સલાહ લેવી સલાહભર્યું છે. અહીં આપેલી માહિતી ફક્ત કોર્ટના નિર્ણયો અને કલમોને આધારે આપવામાં આવી છે. તમારે કોઈ કેસ માટે જાણવું હોય તો યોગ્ય વકીલની સલાહ લઈ શકો છો.)(All Image Symbolic ,canva)
