History of city name : અજંતાની ગુફાઓના નામ પાછળનો શું છે ઈતિહાસ ? જાણો આખી વાર્તા
અજંતા ગુફાઓ માત્ર શિલ્પ અને ચિત્રકલા નહીં, પરંતુ બૌદ્ધ ધર્મના આધ્યાત્મિક વિચારો અને ભારતીય સંસ્કૃતિની જીવંત ઝલક છે. તેમનું નામ પ્રાચીન ભૂગોળ અને સ્થાનિક લોકકથાઓ સાથે જોડાયેલું છે, જ્યારે તેમનો ઈતિહાસ ભારતીય કળાના સોનેરી યુગનું પ્રતિબિંબ આપે છે.
અજંતા ગુફાઓમાં ખીણનું પરિસર બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ માટે અત્યંત શાંત અને એકાંતપૂર્ણ વાતાવરણ ધરાવતું હતું. વરસાદી ઋતુ દરમ્યાન સાધુઓ અહીં નિવાસ કરીને ધ્યાન, સાધના અને ધાર્મિક પ્રવચનોમાં સમય વિતાવતા હતા. આ શાંત સ્થાન તેમને આધ્યાત્મિક વિકાસ અને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે અનુકૂળ વાતાવરણ પૂરું પાડતું હતું. અજંતા સમૂહમાં કુલ 30 ગુફાઓનો સમાવેશ થાય છે, જેમાંથી એક અધૂરી છે. આમાંથી પાંચ ગુફાઓ (ક્રમ સંખ્યા 9, 10, 19, 26 અને 29) ચૈત્યગૃહો છે, જે પ્રાર્થના અને ઉપાસના માટે બનાવવામાં આવી હતી, જ્યારે બાકી રહેલી ગુફાઓ વિહાર છે, એટલે કે સાધુઓના નિવાસસ્થાન તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતી હતી. આ સમગ્ર સમૂહ બૌદ્ધ સ્થાપત્ય અને કળાના વિકાસનું જીવંત સાક્ષ્ય છે. (Credits: - Wikipedia)
અજંતા ગુફાઓને તેમની રચનાના સમય અને શૈલીના આધારે બે મુખ્ય જૂથોમાં વહેંચી શકાય છે. સૌથી પ્રાચીન ગુફાઓ બૌદ્ધ ધર્મના હિનયાન પરંપરાથી સંબંધિત છે. આવી જ રચનાઓ ભાજ, કોંડણે, પિતલખોરા, નાસિક જેવી જગ્યાઓ પર પણ જોવા મળે છે. અજંતા ખાતે આ તબક્કાની કુલ પાંચ ગુફાઓ છે, ગુફા નંબર 9 અને 10 ચૈત્યગૃહ (પ્રાર્થના હોલ) તરીકે ઓળખાય છે, જ્યારે 8, 12, 13 અને 15A વિહાર (મઠ) છે. આ તમામ ગુફાઓ પૂર્વ-ખ્રિસ્તી યુગની રચનાઓ છે, જેમાં ગુફા નંબર 10 સૌથી જૂની છે, જે પૂર્વ-ખ્રિસ્તી બીજી સદીમાં ખોદવામાં આવી હોવાનું માનવામાં આવે છે. આ ગુફાઓમાં પૂજાનું મુખ્ય કેન્દ્ર સ્તૂપ છે, અને તેની રચના એવી રીતે કરવામાં આવી છે કે તે લાકડાના બાંધકામનું પ્રતિબિંબ આપે છે, એટલે કે છત અને બીમ જેવા ભાગો પણ શિલામાં કોતરીને બનાવવામાં આવ્યા છે, ભલે તે કાર્યક્ષમ ન હોય. (Credits: - Wikipedia)
શાહી ગુપ્તોના સમકાલીન વાકાટક વંશના સમયમાં અજંતા ગુફાઓમાં નવી ખોદકામ પ્રવૃત્તિઓ શરૂ થઈ હતી. અહીં મળેલા શિલાલેખો પરથી જાણવા મળે છે કે આ ગુફાઓનું નિર્માણ રાજાશ્રયમાં થયું હતું, ખાસ કરીને વાકાટક રાજાઓ અને તેમના સામંતશાહીઓ દ્વારા. વાકાટક રાજા હરિશેન (ઇ.સ. 475–500) ના મંત્રી વરાહદેવએ ગુફા નંબર 16 બૌદ્ધ સંઘને અર્પણ કરી હતી, જ્યારે ગુફા નંબર 17 હરિશેનના એક સામંત રાજકુમારની ભેટ હતી, જે અસ્મક પ્રદેશનો શાસક હતો.અજંતા ખાતે સૌથી વધુ નિર્માણ અને કલા પ્રવૃત્તિઓ ઇ.સ. 5મી સદીના મધ્યથી 6 સદીના મધ્ય સુધી ચાલતી રહી. તેમ છતાં, 7મી સદીના આરંભમાં ભારતની મુલાકાત લેનારા ચીની યાત્રી હ્યુન ત્સંગે અહીંના બૌદ્ધ કેન્દ્ર વિશે જીવંત વર્ણન આપ્યું હતું, ભલે તેમણે ગુફાઓની મુલાકાત સ્વયં લીધી ન હોય. ગુફા નંબર 26 માં મળેલા રાષ્ટ્રકુટ વંશના શિલાલેખ પરથી જાણવા મળે છે કે આ સ્થળનો ઉપયોગ 8મી અને 9મી સદી સુધી ચાલુ રહ્યો હતો.આ બીજા તબક્કાની ગુફાઓની શૈલી પહેલાના તબક્કા કરતાં અલગ દેખાય છે , તેમાં શિલ્પ અને ચિત્ર બંનેમાં નવી રચનાત્મકતા જોવા મળે છે. આ તબક્કામાં બુદ્ધની પ્રતિમા મુખ્ય કેન્દ્ર તરીકે સ્થાપિત થવા લાગી હતી, જે આ કાળની ધાર્મિક અને કળાત્મક દિશામાં મોટું પરિવર્તન દર્શાવે છે. (Credits: - Wikipedia)
અજંતા ગુફાઓમાં ચિત્રકલાનો બીજો મહત્વપૂર્ણ તબક્કો ઇ.સ.ની 5મી થી 6મી સદી દરમિયાન શરૂ થયો અને લગભગ બે સદીઓ સુધી સક્રિય રહ્યો. આ સમયના વાકાટક શાસનકાળના અદ્ભુત ચિત્રોના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણો ગુફા નંબર 1, 2, 16 અને 17 માં જોવા મળે છે. આ ચિત્રોમાં શૈલી અને રજૂઆતમાં વિવિધતા જોવા મળે છે, જે અલગ-અલગ કલાકારોની કલાત્મક દૃષ્ટિ અને કુશળતાનું પરિણામ છે. કેટલીક ગુફાઓમાં ચિત્રોની ગુણવત્તામાં થોડો ઘટાડો પણ જણાય છે, ખાસ કરીને પછીના સમયગાળાની રચનાઓમાં, જ્યાં બુદ્ધની આકૃતિઓ કઠોર અને યાંત્રિક સ્વરૂપમાં દેખાય છે. ચિત્રોના મુખ્ય વિષયો જાતક કથાઓ (બુદ્ધના પૂર્વજન્મોની વાર્તાઓ), બુદ્ધના જીવનની મહત્વપૂર્ણ ઘટનાઓ, તેમજ તે સમયના સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક જીવનના દૃશ્યોને આવરી લે છે. ગુફાઓની છત અને દિવાલો સુશોભન ડિઝાઇનોથી સજાવવામાં આવી છે, જેમાં સુંદર ભૌમિતિક આકારો, ફૂલોના આલેખન અને વિવિધ નમૂનાઓનો ઉપયોગ કરીને એક અદ્ભુત કલાત્મક માહોલ ઊભો કરવામાં આવ્યો છે. ( આ માહિતી વિવિધ ઐતિહાસિક તથ્યો અને સંશોધનો પર આધારિત છે. વિગતવાર માહિતી માટે, ઇતિહાસના પ્રમાણભૂત ગ્રંથો અને સંશોધનોનો અભ્યાસ કરવો ઉચિત રહેશે.) (Credits: - Wikipedia)
