નહેરુ સરકારમાં થયું હતું આઝાદ ભારતનું પહેલું કૌભાંડ, આ સ્કેમમાં ફસાયેલા વી.કે. મેનનને કેવી રીતે નહેરુજીએ બચાવ્યા ?

ભારતના રાજકીય ક્ષેત્રમાં ભ્રષ્ટાચાર અને કૌભાંડોની સતત ચર્ચા થતી રહી છે. ભારતીય રાજકારણમાં ભ્રષ્ટાચાર અને કૌભાંડની વાત નવી નથી. આઝાદી બાદ અનેક પ્રકારના કૌભાંડો અને ભ્રષ્ટાચારના મામલા સામે આવ્યા છે. જેમાં ક્યાંકને ક્યાંક સરકારની સંડોવણી સામે આવી છે. આજે અમે તમને આવા જ એક કૌભાંડ વિશે જણાવવા જઈ રહ્યા છીએ, જે આઝાદી પછીનું સૌથી પહેલું કૌભાંડ હતું.

જીપ કૌભાંડ એ ભારતની આઝાદી પછી સામે આવેલું પહેલું સૌથી મોટું કૌભાંડ હતું, જેણે તત્કાલીન સરકાર અને કોંગ્રેસની છબી પર ઊંડી અસર છોડી હતી. આ મામલો દેશના સરક્ષણ સાથે જોડાયેલો હતો, પરંતુ તેની પાછળની કહાની સત્તા અને રાજકારણ સાથે જોડાયેલી છે.

ભારતને 1947માં આઝાદી મળી હતી. પરંતુ વિભાજનને કારણે દેશને નવી સેના અને સંરક્ષણ દળની જરૂર હતી, જે ભારતની સરહદોનું રક્ષણ કરી શકે. તે સમયે ભારતીય સેનાને વાહનોની ખાસ કરીને જીપની સખત જરૂર હતી, જેથી તે ઝડપથી સૈનિકો અને સાધનોને યુદ્ધના મેદાનમાં તૈનાત કરી શકે.

આ ઘટના વર્ષ 1948ની છે, જ્યારે તત્કાલીન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુની સરકારે બ્રિટન પાસેથી 2000 જીપ ખરીદવાનો ઓર્ડર આપ્યો હતો. બ્રિટનમાં ભારતના તત્કાલીન હાઈ કમિશનર વી.કે. કૃષ્ણ મેનનને બ્રિટનથી આ જીપોની ખરીદીની પ્રક્રિયાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી હતી.

કૌભાંડની શરૂઆત

ખરીદી પ્રક્રિયામાં ઘણી ગેરરીતિઓ જોવા મળી હતી. શરૂઆતમાં 2000 જીપો મંગાવવામાં આવી હતી, પરંતુ બદલામાં ભારતને માત્ર 155 જીપ મળી હતી અને જે જીપો આવી હતી તે પણ ખામીયુક્ત હતી. તેમ છતાં આ ખરીદી માટે 80 લાખ રૂપિયા ચૂકવવામાં આવ્યા હતા.

જે કંપની પાસેથી આ જીપો ખરીદવામાં આવી તેનું નામ “શેડવેલ ઓટોમોટિવ્સ લિમિટેડ” હતું. આ કંપની ન તો મોટી ઓટોમોબાઈલ ઉત્પાદક હતી કે ન તો તેની કોઈ વિશ્વસનીયતા હતી. તેમ છતાં આ કંપનીને કોન્ટ્રાક્ટ આપવામાં આવ્યો હતો. આ કરારમાં ખાસ કરીને કૃષ્ણ મેનનની ભૂમિકાને લઈને ઘણી શંકાઓ ઊભી થઈ હતી. કંપની મેનન સાથે જોડાયેલી હોવાનું કહેવાય છે અને કોન્ટ્રાક્ટમાં પારદર્શિતાનો સંપૂર્ણ અભાવ હતો.

કૌભાંડની તપાસ અને વિવાદ

જ્યારે જીપ ભારતમાં પહોંચી અને તેની ગુણવત્તા અને જથ્થાને લઈને પ્રશ્નો ઉભા થયા ત્યારે સંસદમાં આ મુદ્દો જોરશોરથી ઉઠાવવામાં આવ્યો. વિપક્ષે આગ્રહ કર્યો કે આ મામલાની તપાસ થવી જોઈએ અને સંબંધિત અધિકારીઓને જવાબદાર ઠેરવવા જોઈએ. ભારત સરકારે તપાસ પંચની રચના કરી, પરંતુ પંચની તપાસમાં પણ ઘણી સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો. તપાસ પ્રક્રિયામાં વિલંબ થયો હોવાનું અને યોગ્ય રીતે હાથ ધરવામાં ન આવી હોવાનું કહેવાય છે.

કોના ઓર્ડર પર આ ખરીદી કરવામાં આવી હતી અને તેમાં કેટલો ભ્રષ્ટાચાર થયો હતો તેવા સવાલો ઉઠવા લાગ્યા હતા. ત્યાં સુધી સંરક્ષણ પ્રધાન બલદેવસિંહે તેને મામૂલી મુદ્દો સમજી નજરઅંદાજ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ આ મામલો ધીરે ધીરે એટલો મોટો બન્યો કે તે રાષ્ટ્રીય ચર્ચાનો મુદ્દો બની ગયો.

જવાહરલાલ નહેરુનું કૃષ્ણ મેનનને સમર્થન

જ્યારે આ કૌભાંડની ચર્ચા વધી ત્યારે વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુએ પણ તેના પર પ્રતિક્રિયા આપી હતી. તેમણે કૃષ્ણ મેનનનું ખુલ્લેઆમ સમર્થન કર્યું હોવા છતાં જનતા અને વિપક્ષની નારાજગી ઓછી થઈ નહીં. નહેરુના સમર્થન છતાં આ મુદ્દાએ તેમની સરકારની છબીને નુકસાન પહોંચાડ્યું.

નહેરુ માનતા હતા કે આ મામલાને આટલો મોટો ના બનાવવો જોઈએ અને આ માત્ર એક ગેરસમજનું પરિણામ છે. તેમણે મેનનની પ્રામાણિકતા પર સવાલ ઉઠાવવાનો ઇનકાર કર્યો હતો અને કહ્યું હતું કે ઇરાદાપૂર્વકની કોઇ અનિયમિતતા નથી. પરંતુ વિપક્ષ અને ખાસ કરીને શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી અને અટલ બિહારી વાજપેયી જેવા નેતાઓએ આ મુદ્દે સરકારને ઘેરવાનો પૂરો પ્રયાસ કર્યો. વિપક્ષ દ્વારા મેનનને લક્ષ્ય બનાવીને નહેરૂ સરકારને નિશાન બનાવવામાં આવી. નહેરૂજીએ આનો પ્રતિકાર કર્યો અને કહ્યું કે, આ આરોપો મેનનને મક્કમ કરવાની અને સરકારની છબી ખરાબ કરવાની રાજકીય સજિશ છે.

ગૃહ પ્રધાન ગોવિંદ બલ્લભ પંત અને ભારત સરકારે 30 સપ્ટેમ્બર, 1955 ના રોજ જાહેરાત કરી હતી કે જીપ કાંડ કેસ ન્યાયિક તપાસ માટે બંધ કરવામાં આવ્યો છે અને અનંતસયનમ અયંગરની આગેવાની હેઠળની તપાસ સમિતિના સૂચનની પણ અવગણના કરવામાં આવી છે. તેમણે જાહેર કર્યું કે, જ્યાં સુધી સરકારનો સવાલ છે, તો સરકારે આ મામલો બંધ કરવાનું મન બનાવી લીધું છે. જો વિપક્ષ સંતુષ્ટ ન હોય તો તેઓ તેને ચૂંટણીનો મુદ્દો બનાવી શકે છે.

ત્યાર બાદ તરત જ 3 ફેબ્રુઆરી, 1956ના રોજ મેનનને નહેરુ કેબિનેટમાં પોર્ટફોલિયો વગરના મંત્રી તરીકે સામેલ કરવામાં આવ્યા હતા. મેનન બાદમાં ભારતના સંરક્ષણ પ્રધાન તરીકે વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુના વિશ્વાસુ સહાયક બન્યા હતા. આ રીતે નહેરૂએ મેનનને કોઈ મોટા કાનૂની અને રાજકીય પરિણામોનો સામનો કરવા દીધો નહીં અને તેઓ મેનનને આ કૌભાંડમાંથી બહાર કાઢી રાજકીય રીતે આગળ વધારવામાં મદદ કરી.

રાજકીય પ્રભાવ

જીપ કૌભાંડે ભારતીય રાજકારણમાં મોટો વિવાદ સર્જ્યો હતો. સ્વતંત્ર ભારતનો આ પહેલો મોટો ભ્રષ્ટાચારનો મામલો હતો અને આ તે સમયે હતો જ્યારે દેશને આઝાદી મળી રહી હતી. આ કૌભાંડે વિપક્ષને સરકાર સામે મોટું હથિયાર આપ્યું હતું. વિપક્ષી નેતાઓએ સરકાર પર સવાલો ઉઠાવ્યા હતા અને કહ્યું હતું કે જો આઝાદી પછી તરત જ આવો ભ્રષ્ટાચાર થઈ શકે તો ભવિષ્યમાં મોટા કૌભાંડો થઈ શકે છે.

કૃષ્ણ મેનનને ખાસ નિશાન બનાવવામાં આવ્યા હતા અને આ મુદ્દો તેમની રાજકીય કારકિર્દી માટે મોટો ફટકો હતો. તેમ છતાં તેમને તત્કાલિન વડાપ્રધાન નહેરુરુનું સમર્થન હતું, પરંતુ આ મામલો હંમેશા તેમના પર કાળા ડાઘ તરીકે રહ્યો હતો. જોકે આ કૌભાંડ બાદ કેટલીક કાનૂની કાર્યવાહી કરવામાં આવી હતી, પરંતુ કોઈ નક્કર પરિણામ આવ્યું ન હતું. ક્રિષ્ના મેનનને ક્યારેય ઔપચારિક રીતે દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા ન હતા અને તેમને કોઈ કાનૂની કાર્યવાહીનો સામનો કરવો પડ્યો ન હતો. જો કે, આ કૌભાંડ પછી ભારતમાં સંરક્ષણ ખરીદીની પ્રક્રિયામાં સુધારા માટે કેટલાક પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા.

જીપ કૌભાંડની અસર ભારતીય રાજકારણ પર લાંબા સમય સુધી રહી

આ કૌભાંડ ભારતમાં ભ્રષ્ટાચારના કેસોના પ્રારંભિક ઉદાહરણોમાંનું એક હતું અને ત્યારપછીના દાયકાઓમાં આવા ઘણા કેસો સામે આવ્યા હતા. જીપ કૌભાંડ એ એક સંકેત હતો કે નવી સ્વતંત્ર સરકારમાં પણ ભ્રષ્ટાચારના બીજ ઉગી શકે છે. જીપ કૌભાંડનો પડછાયો ભારતીય રાજકારણ પર લાંબા સમય સુધી રહ્યો હતો.

આ કેસ સત્તાના કોરિડોરમાં કેવી રીતે અનિયમિતતાઓ થઈ શકે છે તેનું પ્રતીક બની ગયું અને ભવિષ્યની સરકારો અને નીતિઓ પર તેની અસર પડી. આ કૌભાંડ ભારતના રાજકીય ઈતિહાસના પ્રથમ કેસોમાંનો એક હતો જેણે સરકાર અને જનતા વચ્ચેના વિશ્વાસને હચમચાવી નાખ્યો હતો. સમય જતાં ભૂલી જવા છતાં, જ્યારે પણ સરકારો પર ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ મૂકવામાં આવે છે ત્યારે આ કૌભાંડ ભારતીય રાજકીય પ્રવચનમાં એક સંદર્ભ બિંદુ તરીકે આવે છે.

આઝાદ ભારતના મોટા કૌભાંડ

આઝાદ ભારતના પહેલા મોટા કૌભાંડ એવા જીપ કૌભાંડ બાદ પણ ભારતમાં સમયાંતરે ઘણા મોટા કૌભાંડો પ્રકાશમાં આવ્યા છે, જેણે દેશની રાજનીતિ, અર્થવ્યવસ્થા અને સમાજ પર ઊંડી અસર છોડી છે.

બોફોર્સ કૌભાંડ

દેશમાં સમયાંતરે બોફોર્સ કૌભાંડની ચર્ચા થતી રહે છે. 1986માં ભારત સરકારે સ્વીડનની એબી બોફોર્સ કંપની પાસેથી 155 તોપો ખરીદવાનો સોદો કર્યો હતો. કહેવાય છે કે આ ડીલ કરવા માટે 64 કરોડ રૂપિયાનું કમિશન આપવામાં આવ્યું હતું. આ કૌભાંડમાં ઓટોવિયો ક્વાટ્રોચી અને વડાપ્રધાન રાજીવ ગાંધીના નામ સામે આવ્યા હતા. વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહ આ કૌભાંડને મુદ્દો બનાવીને સત્તામાં આવ્યા હતા.

હર્ષદ મહેતા કૌભાંડ (1992)

બોફોર્સ બાદ વર્ષ 1992માં હર્ષદ મહેતા કૌભાંડ પ્રકાશમાં આવ્યું હતું. હર્ષદ મહેતા શેરબજારમાં મોટું નામ હતું. આરોપ હતો કે હર્ષદ મહેતાએ છેતરપિંડી કરીને બેંકોના પૈસા શેરબજારમાં રોક્યા, જેના કારણે શેરબજારને લગભગ 5000 કરોડ રૂપિયાનું નુકસાન થયું. આના પર ઘણી ફિલ્મો પણ બની છે. હર્ષદ મહેતાએ બેંક અધિકારીઓની મિલીભગતથી આટલું મોટું કૌભાંડ આચર્યું હતું.

2G સ્પેક્ટ્રમ કૌભાંડ (2010)

આ 2010ની વાત છે. દેશમાં ઈન્ટરનેટ સ્પીડ વધારવા માટે મોબાઈલ નેટવર્ક કંપનીઓને 2જી સ્પેક્ટ્રમની હરાજી કરવામાં આવી હતી. આ સમગ્ર મામલામાં દેશની તિજોરીને 176 હજાર કરોડ રૂપિયાનું નુકસાન થયું હોવાનો આરોપ લગાવવામાં આવ્યો હતો. આ કૌભાંડમાં પૂર્વ સંચાર મંત્રી એ. રાજા અને કેટલાક અધિકારીઓ પર આરોપ લાગ્યા હતા. ડિસેમ્બર 2017માં સીબીઆઈ કોર્ટે આ કેસમાં તમામ આરોપીઓને મુક્ત કર્યા હતા.

કોમનવેલ્થ ગેમ્સ કૌભાંડ (2011)

ભારતે 2010માં કોમનવેલ્થ ગેમ્સની યજમાની કરી હતી. તેનું ભવ્ય આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. વિશ્વભરમાંથી ખેલાડીઓ આવ્યા હતા. કોમનવેલ્થ ગેમ્સના એક વર્ષ પછી એટલે કે 2011માં એવો આક્ષેપ કરાયો હતો કે તેમાં લગભગ 70 હજાર કરોડ રૂપિયાનું કૌભાંડ થયું છે. આ મામલામાં ઓર્ગેનાઈઝિંગ કમિટીના ચેરમેન સુરેશ કલમાડી અને તેમના સહયોગીઓના નામ મુખ્યત્વે સામેલ હતા.