નેપાળની નવી ₹100 ની નોટ પર ભારતનો વિસ્તાર દર્શાવતા વિવાદ વધ્યો, જાણો શું છે મુદ્દો
નેપાળ રાષ્ટ્ર બેંકે 100 રૂપિયાની નવી નોટ જારી કરી છે, જેમાં કાલાપાણી, લિપુલેખ અને લિમ્પિયાધુરાને નેપાળનો ભાગ દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ વિવાદ 1816 ની સુગૌલી સંધિથી ઉદ્ભવ્યો છે. ભારત લાંબા સમયથી આ વિસ્તારો પર નિયંત્રણ ધરાવે છે, જ્યારે નેપાળ કાલી નદીના સ્ત્રોતના આધારે તેમના પર દાવો કરે છે.જાણો વિગતે.
નેપાળ રાષ્ટ્ર બેંકે ગઈકાલે 100 રૂપિયાની નવી નોટ જારી કરી હતી. તેમાં એક સુધારેલો નકશો બતાવવામાં આવ્યો છે, જેમાં કાલાપાણી, લિપુલેખ અને લિમ્પિયાધુરાને નેપાળનો ભાગ દર્શાવવામાં આવ્યો છે. ભારત આનો વાંધો ઉઠાવી રહ્યું છે. આ ફેરફાર નેપાળના રાજકીય નકશા પર આધારિત છે, જેને 2020 માં દેશની સંસદ દ્વારા મંજૂર કરવામાં આવ્યો હતો. બંને દેશો વચ્ચેના આ વિવાદને ચાર પ્રશ્નો સાથે સમજો…
1. ભારત અને નેપાળ વચ્ચે આ વિવાદ કેટલો જૂનો છે?
આ વિવાદ 1816 ની સુગૌલી સંધિથી શરૂ થયો છે. આ સંધિ બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની અને નેપાળ વચ્ચે થઈ હતી. સંધિમાં કાલી નદી (નેપાળમાં મહાકાલી) ને ભારત અને નેપાળ વચ્ચેની પશ્ચિમી સરહદ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવી હતી. જોકે, સંધિમાં કાલી નદીના સ્ત્રોતનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો ન હતો.
1991 માં, નેપાળે ઔપચારિક રીતે સરહદનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો, અને એક ટેકનિકલ સમિતિની રચના કરવામાં આવી. સમિતિએ 90% વિવાદિત વિસ્તારોનો ઉકેલ લાવ્યો, પરંતુ કાલાપાની, લિપુલેખ અને લિમ્પિયાધુરા પર કોઈ ઉકેલ આવ્યો ન હતો. 2019-2020 માં ભારતે જમ્મુ અને કાશ્મીરને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો: જમ્મુ અને કાશ્મીર અને લદ્દાખ તરીકે દર્શાવતો નવો નકશો બહાર પાડ્યો ત્યારે વિવાદ ફરી ભડક્યો. ભારતે લિપુલેખ દ્વારા એક નવો રસ્તો પણ બનાવ્યો છે.
2. કાલાપાની, લિપુલેખ અને લિમ્પિયાધુરાનું મહત્વ શું છે?
કાલાપાની ક્ષેત્ર વ્યૂહાત્મક મહત્વ ધરાવે છે કારણ કે તે ભારત, ચીન અને નેપાળની સરહદ ધરાવે છે. ઉત્તરાખંડમાં પિથોરાગઢ જિલ્લાના પૂર્વ ખૂણામાં 20,000 ફૂટની ઊંચાઈ પર કાલાપાણી આવેલું છે. તે કૈલાશ-માનસરોવર માર્ગ પર છે.
લિપુલેખ પાસ તિબેટના બુરાંગ (તકલાકોટ) શહેરમાં પ્રવેશ પૂરો પાડે છે. લિપુલેખ એ તિબેટથી ચીનના માનસરોવર સુધીનો માર્ગ છે. લિપુલેખ 370 ચોરસ કિલોમીટરમાં ફેલાયેલો છે. અહીંથી ચીની પ્રવૃત્તિઓ પર નજર રાખી શકાય છે. આ ભારત માટે મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે 1962ના યુદ્ધ પછી સુરક્ષાના દૃષ્ટિકોણથી આ પ્રદેશ સંવેદનશીલ રહ્યો છે.
3. ભારતે આ વિસ્તારો કેટલા સમયથી પોતાના કબજામાં રાખ્યા છે?
ભારતે લગભગ 200 વર્ષથી વિવાદિત વિસ્તાર પર નિયંત્રણ રાખ્યું છે. 1962ના ભારત-ચીન યુદ્ધથી કાલાપાણી ભારત દ્વારા પ્રશાસિત છે. બ્રિટિશ યુગ દરમિયાન સ્થાપિત લિપુલેખ પાસ પર ભારતની સક્રિય પોલીસ ચોકી આજે પણ ચાલુ છે. 1950 થી કાલાપાણીમાં ITBP સૈનિકો તૈનાત છે. 1960 ના દાયકાની શરૂઆતમાં, રાજા મહેન્દ્રએ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુને લિપુલેખ-કાલાપાણી વિસ્તારનો ઉપયોગ ચાલુ રાખવા માટે સંમતિ આપી હતી.
૪. નેપાળ આ વિસ્તારોનો દાવો કેમ કરે છે?
સુગૌલી સંધિ (1816) માં કાલી નદીને નેપાળની પશ્ચિમી સરહદ તરીકે ચિહ્નિત કરવામાં આવી હતી. નેપાળ કહે છે કે નદી લિમ્પિયાધુરામાં ઉદ્ભવે છે. નેપાળ લિપુલેખ અને લિમ્પિયાધુરાને તેના પશ્ચિમ પ્રાંતનો ભાગ માને છે. નેપાળના ભૂમિ સર્વેક્ષણ વિભાગના ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર જનરલ બુદ્ધિ નારાયણ શ્રેષ્ઠ દલીલ કરે છે કે કાલી નદી ખરેખર કુટી યંકતી નદી છે, જે લિમ્પિયાધુરા શ્રેણીમાંથી ઉદ્ભવે છે.
20 મે, 2020 ના રોજ, નેપાળે પહેલી વાર એક નકશો બહાર પાડ્યો, જેમાં કુટી યંકતી નદીના પૂર્વમાં આવેલા સમગ્ર વિસ્તારને તેનો પ્રદેશ દર્શાવવામાં આવ્યો, જેમાં વધારાનો 335 ચોરસ કિલોમીટરનો ઉમેરો થયો. નેપાળ દાવો કરે છે કે સંધિ અનુસાર, કાલી નદીની પૂર્વમાં આવેલો વિસ્તાર નેપાળનો છે.
