રામ ‘રાહ’: ભગવાન રામ છત્તીસગઢના આ સ્થળોએ રહ્યા હતા… મોટાભાગના વર્ષોનો વનવાસ અહીં જ કાપવામાં આવ્યો હતો

ટીવી 9 ડિજિટલની સ્પેશિયલ સીરિઝ રામ ‘રાહ’માં અમે તમને તે સ્થાનો વિશે જણાવી રહ્યા છીએ જેના માટે કહેવાય છે કે ભગવાન રામ તે સ્થાનોથી થઈને લંકા પહોંચ્યા હતા. રામ રાહનો આ પાંચમો અંક છે, જેમાં અમે ભગવાન રામના વનવાસ વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ. વાસ્તવમાં, એવું કહેવાય છે કે ભગવાન રામ તેમના 14 વર્ષના વનવાસ (Ram Van Gaman)માં લગભગ 10 વર્ષ સુધી આ જ વિસ્તારમાં રહ્યા હતા અને લંકાનો પ્રવાસ ઘણો પછી શરૂ થયો હતો. અમે ચોથા અંકમાં પણ એ જ સ્થાનોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે, જ્યાં ભગવાન રામ ભાઈ લક્ષ્મણ અને માતા સીતા (Mata Sita) સાથે લાંબા સમય સુધી રહ્યા હતા. આજે અમે તમને એવી બાકી જગ્યાઓ વિશે જણાવી રહ્યા છીએ, જ્યાં વનવાસનો વધુ સમય પસાર કરવામાં આવ્યો છે.

આ શ્રેણીમાં અમે ભગવાન રામના 14 વર્ષના વનવાસ દરમિયાનની યાત્રા તેમજ તે પહેલા સીતાના લગ્ન દરમિયાન જનકપુરની યાત્રાનું વર્ણન કર્યું છે. અમે શ્રેણીમાં જણાવી રહ્યા છીએ કે વનવાસ દરમિયાન ભગવાન રામ ક્યાં રોકાયા હતા અને હવે તે સ્થાનો પર શું છે. આ સિવાય તમને એ પણ કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે હાલમાં તે સ્થાનો પર ભગવાન રામ સાથે જોડાયેલી કઈ કઈ ઘટનાઓ છે અને રામાયણ સાથે તેમનો શું સંબંધ છે.

ભગવાન રામે મોટાભાગનો સમય ક્યાં વિતાવ્યો?

કહેવાય છે કે ભગવાન રામ સૌથી પહેલા અયોધ્યાથી ચિત્રકૂટ પહોંચ્યા હતા. આ પછી લગભગ દોઢ વર્ષનો વનવાસ ચિત્રકૂટમાં વિતાવ્યો અને ત્યારબાદ તેઓ મધ્યપ્રદેશ-છત્તીસગઢ તરફ આગળ વધ્યા. વાસ્તવમાં એવું કહેવાય છે કે ભગવાન રામે દંડકારણ્યમાં વનવાસમાં ઘણો સમય વિતાવ્યો હતો અને આ આજનું છત્તીસગઢ છે. આ મુજબ ભગવાન રામે છત્તીસગઢમાં ઘણો સમય વિતાવ્યો અને અહીં રહીને તેમણે ઘણા આશ્રમોની મુલાકાત લીધી અને ઋષિઓને મળ્યા. આવી સ્થિતિમાં છત્તીસગઢના ભગવાન રામના કોઈપણ માર્ગનો કોઈ ખાસ નકશો નથી, તેથી અમે તમને છત્તીસગઢના તે સ્થાનો વિશે જણાવી રહ્યા છીએ, જ્યાં કહેવાય છે કે ભગવાન રામ ત્યાં આવ્યા હતા. અગાઉના અંકમાં પણ અમે છત્તીસગઢના સ્થળો વિશે જણાવ્યું હતું અને આજના અંકમાં પણ અમે છત્તીસગઢના સ્થળો વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ. આ સ્થળોના સંદર્ભમાં છત્તીસગઢ સરકારે રાજ્યમાં રામ વન ગમન માટે માર્ગ બનાવવાનો પ્રોજેક્ટ પણ શરૂ કર્યો છે.

રામાયણમાં પણ બહુ ઓછો ઉલ્લેખ છે

અગાઉના અંક અને આ અંકમાં આપણે જે દસ વર્ષ વિશે વાત કરી છે, તે સ્થાનો વિશે રામાયણમાં કોઈ ચોક્કસ વર્ણન નથી. 48 વર્ષથી સતત ભગવાન રામના તીર્થસ્થાનો પર સંશોધન કરી રહેલા ડૉ.રામ અવતાર દ્વારા લખાયેલ પુસ્તક વનવાસી રામ અને લોક સંસ્કૃતિ અનુસાર અને તેમની વેબસાઈટ અનુસાર એવું માનવામાં આવે છે કે લગભગ 10 વર્ષનો આ સમયગાળો સમજાવવામાં આવ્યો છે. રામાયણમાં માત્ર થોડા ચાર ગણા ગયા છે. તુલસીદાસજીના રામચરિતમાનસમાં પણ આ સમગ્ર સમયનું વર્ણન માત્ર એક ચોપાઈમાં જોવા મળે છે. પરંતુ, વાલ્મીકિ રામાયણમાં આ સમય માટે 3-4 શ્લોક જોવા મળે છે. આવી સ્થિતિમાં તેઓ જે સ્થળો વિશે જણાવવામાં આવી રહ્યા છે તે લોકકથાઓ પર આધારિત છે. રામચરિતમાનસમાં લખ્યું છે-

निसिचर हीन करऊं मही, भुज उठाइ पन कीन्ह। सकल मुनिन्ह के आश्रमही, जाह जाई सुख दीन्ह।।

પાછળના અંકમાં શું હતું?

રામ રાહમાં અત્યાર સુધી અમે અયોધ્યાથી જનકપુરથી અયોધ્યાથી મધ્ય પ્રદેશના શહડોલ સુધીના માર્ગને આવરી લીધો છે અને હવે અમે છત્તીસગઢની વાત કરી રહ્યા છીએ. પાછલા અંકમાં આપણે હરચોકા, વિશ્રામપુર, ઉદગી, પાયણ મરહટ્ટા, સરસોર, લક્ષ્મીગુડી, પૈસર ઘાટ, શ્રી રામ મંદિર જેવા સ્થળો વિશે વાત કરી હતી અને કહેવાય છે કે ભગવાન રામ આ સ્થાનો પર લાંબા સમય સુધી રોકાયા હતા.

ચોથો અંક- વાંચો જ્યાં રામ પરિવાર 10 વર્ષ સુધી વનવાસમાં રહ્યા હતા, તે સ્થાનો આ રહ્યા

આ અંકમાં શું ખાસ છે?

જો આ મુદ્દાની વાત કરીએ તો આ અંકમાં છત્તીસગઢના તે સ્થાનોની પણ વાત કરવામાં આવશે, જ્યાં ભગવાન રામ સાથે જોડાયેલી કહાણીઓ છે. આ સ્થળોમાં રાજીમ, સિહાવા, ઘાટુલા, ધમતરી જેવા સ્થળોનો સમાવેશ થાય છે. આ પછી અમે તમને જણાવીશું કે છત્તીસગઢ પછી ભગવાન રામે કેવી રીતે પ્રગતિ કરી હતી અને તેની સાથે જોડાયેલી કહાનીઓ શું છે.

છત્તીસગઢમાં ભગવાન રામનું આગમન કયા સ્થળોએ થયું હતું?

માંડવ્ય આશ્રમ- ભગવાન રામ ઋષિ છત્તીસગઢના રાજીમમાં ફિંગેશ્વર માર્ગ પર આવેલા પ્રાચીન માંડવ્ય આશ્રમની મુલાકાત લેવા આવ્યા હતા. આ સ્થાનની નજીક સરગી નાળા નામની જગ્યા છે, જેના માટે કહેવાય છે કે ભગવાન રામે અહીં પોતાના શસ્ત્રો ધોયા હતા. તે જ સમયે, રાજીમમાં રાજીવ લોચન નામનું સ્થાન છે, જેના માટે કહેવામાં આવે છે કે ભગવાન રામે ત્યાં વિષ્ણુની પૂજા કરી હતી.

કુલેશ્વર નાથ મંદિર- આ સિવાય રાજીમમાં એક કુલેશ્વર નાથ મંદિર છે, જેના માટે કહેવામાં આવે છે કે અહીં માતા સીતાજીએ જનક વંશના પરિવારના દેવતા ભગવાન શિવની પૂજા કરી હતી. અત્યારે અહીં કુલેશ્વરનાથ મંદિરની ઘણી ઓળખ છે. આ સિવાય લોમશ ઋષિનો એક આશ્રમ છે, જ્યાં ભગવાન તેમના દર્શન કરવા આવ્યા હતા. તમને જણાવી દઈએ કે તે સમયે નદીઓના કિનારે ઘણી જગ્યાઓ વસતી હતી.

ધમતરી- ધમતરીથી 5 કિમી દૂર મહાનદીના કિનારે ભગવાન શિવનું એક પ્રાચીન મંદિર છે. આ મંદિર વિશે એવી માન્યતા છે કે ભગવાન રામ અહીંથી પસાર થયા હતા. વિશ્રામપુરમાં નજીકમાં એક મંદિર છે, જેને રામ લક્ષ્મણ મંદિર કહેવામાં આવે છે અને કહેવાય છે કે ભગવાન રામ અને લક્ષ્મણ અહીં રોકાયા હતા.

ઋષિ મંડળ નગરી (ધામતરી) – આ સ્થાનની આસપાસ અનેક પ્રકારના મંદિરો કે આશ્રમો છે. એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે ભગવાન રામ અહીં લાંબા સમય સુધી રોકાયા ત્યારે તેમણે લોમશ (રાજિમ), વાલ્મીકિ (તુરતુરિયા), માંડવ્ય (ફિંગેશ્વર), શ્રૃંગી (સિહવા), શરભંગ (દલદલી), લોમશ અને શરભંગ (ડોંગરી) અંગીરા (ઘાટુલા) ની મુલાકાત લીધી હતી. અગસ્ત્ય. (હર્દીભાટા/ખારુગઢ), પુલસ્ત્ય (દુધવા), કાર્ક/કંક (કંકેર ડોગરી) જેવા ઋષિઓને મળ્યા હતા.

ઓગસ્ટ આશ્રમ– અગસ્ત્ય આશ્રમ એ ઋષિ મંડળના સાતેય ઋષિઓનો આશ્રમ છે. કહેવાય છે કે ભગવાન બધા આશ્રમોમાં દર્શન કરવા ગયા હતા. આ ક્રમમાં તેઓ અહીં પણ આવ્યા હતા.

શરભંગ આશ્રમ – શરભંગ જીના અન્ય ઘણા આશ્રમો મળી આવ્યા છે. દરેક જગ્યાએ શ્રી રામ અને શરભંગજી મળ્યા ન હતા, પરંતુ શ્રી રામ અહીં રહેતા સંતોને જોવા આવ્યા હતા.

અંગિરા આશ્રમ– અંગિરા આશ્રમ ઘાટુલા શહેરથી લગભગ 20 કિમી દૂર છે. અહીં ભગવાન રામ અંગિરા ઋષિને મળવા આવ્યા હતા.

મુચકુંદ આશ્રમ– મુચકુંદ આશ્રમ શહેરથી 27 કિમી દૂર છે અને મેચકા નામના ગામમાં મુચકુંદ ઋષિનો આશ્રમ છે. આશ્રમની નજીક સુંદર તળાવ અને સીતા અને અન્ય દેવતાઓની મૂર્તિઓ છે.

વાલ્મીકિ આશ્રમ- વાલ્મીકિ આશ્રમ સીતા અભયારણ્ય સિહાવાથી દક્ષિણ દિશામાં આવેલી સીતા નદીને ચિત્રોત્પાલા નદી કહેવામાં આવે છે. તમને જણાવી દઈએ કે રામ વન ગમનના સમગ્ર માર્ગમાં વાલ્મીકિ આશ્રમ હોવાની વાત ચાલી રહી છે.

કર્ક આશ્રમ – તેમણે મહાનદીના કિનારે ઘણો રસ્તો પૂરો કર્યો હતો અને એવું માનવામાં આવે છે કે ઋષિ કર્કે શ્રી રામને શત્રુઓના શસ્ત્રોનો નાશ કરવાનું જ્ઞાન શીખવ્યું હતું.

ગાડિયા મંદિર- વનવાસ દરમિયાન ભગવાન શ્રી રામ કાંકેર જિલ્લાના દુધવા કેન્સર ઋષિ આશ્રમ પહોંચ્યા અને અહીંથી રામપુર જુનવાણી, કાંકેર ગાડિયા પર્વત, ભંડારીપારા પ્રાચીન શિવ મંદિર થઈને કેશકલ તરફ ગયા હતા. એવું કહેવાય છે કે શ્રી રામ જોગી ગુફામાં ઋષિ કંકાને મળવા આવ્યા હતા.

શિવ મંદિર કાંકેર-ગઢિયા પર્વતમાં કંક ઋષિને મળ્યા બાદ ભગવાન શ્રી રામ હાલના શહેરમાં ભંડારીપરા પહોંચ્યા હતા. એવું માનવામાં આવે છે કે ભંડારીપરામાં તળાવના કિનારે રામનાથ મહાદેવની સ્થાપના કરતી વખતે ભગવાન રામે શિવની પૂજા કરી હતી. તેની નજીક એક બીજું શિવ મંદિર છે, જેના માટે કહેવાય છે કે ભગવાન અહીં પણ પધાર્યા હતા.

રાકસ હાડા (નારાયણપુર) – નારાયણપુરના રાકસ હાડામાં શ્રી રામે અહીં રાક્ષસોનો ભયંકર વિનાશ કર્યો હતો. એવું પણ કહેવાય છે કે નારાયણપુરથી 11 કિ.મી. દૂર શ્રી રામ દ્વારા માર્યા ગયેલા રાક્ષસોના હાડકાનો ઢગલો છે. રાકસ હડા એટલે રાક્ષસના હાડકા. તેની નજીક કેટલીક ગુફાઓ પણ છે, જે રામાયણના ઘણા એપિસોડ સાથે પણ જોડાયેલી છે.

શિવ મંદિર ચિત્રકોટ (બસ્તર) – રામ વન ગમનના સમગ્ર માર્ગમાં એવી ઘણી જગ્યાઓ છે, જ્યાં ભગવાન શિવનું મંદિર છે. એવું કહેવાય છે કે ભગવાન રામે પોતાના વનવાસ દરમિયાન અનેક જગ્યાએ શિવલિંગની સ્થાપના કરી હતી. આજે અહીં શિવના મંદિરો છે. જણાવી દઈએ કે ભગવાન રામ ઈન્દ્રાવતી નદી પાસે રોકાયા હતા અને અહીં પણ ભગવાન રામે શિવલિંગની સ્થાપના કરી હતી. આ સિવાય બસ્તરમાં ઘણી જગ્યાએ ભગવાન રામના આગમનની વાતો કહેવામાં આવે છે.

શિવ મંદિર ઇંજારમ (કોંટા)- કોંટા નગરથી 8 કિમી ઉત્તરમાં શબરી નદીના કિનારે ઇન્જારામ ગામ પાસે એક શિવ મંદિર છે.

નોંધ: લેખમાં આપેલી માહિતી ડૉ. રામ અવતારના સહયોગથી મેળવવામાં આવી છે. ડૉ. રામ અવતારે ભારત સરકારના માનવ સંસાધન વિકાસ તરફથી ‘વનવાસી રામ અને લોક સંસ્કૃતિ પર તેમની અસર’ વિષય પર સંશોધન યોજનાની સ્વીકૃતિ મળ્યા બાદ રિસર્ચ કર્યું છે. સાથે જ રામવન ગમનની યાત્રાની પણ મુલાકાત લીધી અને ભગવાન રામ સાથે જોડાયેલા સ્થળોની મુલાકાત લીધી. સાથે જ પોતાના પુસ્તકમાં તેની માહિતી પણ આપી છે અને આ માહિતી વેબસાઈટ પર પણ છે. તેથી તેમના સહકારથી આ શ્રેણી બનાવવામાં આવી છે.