Mission Indradhanush: મિશન ઈન્દ્રધનુષ કે જેના માધ્યમથી દેશમાં શિશુઓ અને સગર્ભા સ્ત્રીઓ માટે સામૂહિક રસીકરણ બન્યુ શક્ય

દેશમાં રસીકરણ કાર્યક્રમ 1975થી અમલમાં છે. સરકારી ડેટા અનુસાર, 2014માં જ્યારે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની આગેવાની હેઠળની ભાજપ સરકાર સત્તામાં આવી ત્યારે માત્ર 65.2 ટકા બાળકો જ સંપૂર્ણ રસીકરણ કરી રહ્યા હતા. દેશમાં સંપૂર્ણ રસીકરણ બાળકો સુધી પહોંચાડવા માટે, સરકારે મિશન ઇન્દ્રધનુષ (Mission Indradhanush) યોજના શરૂ કરી હતી.

શું છે મિશન ઇન્દ્રધનુષ

મિશન ઇન્દ્રધનુષ ડિસેમ્બર 2014માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આ વિશાળ રસીકરણ ઝુંબેશનો ઉદ્દેશ્ય બે વર્ષ સુધીના તમામ બાળકો અને સગર્ભા સ્ત્રીઓને ગંભીર રોગોથી બચાવવા માટે તમામ જરૂરી રસી પૂરી પાડવાનો છે. તે 2014માં સત્તામાં આવ્યા પછી નરેન્દ્ર મોદી સરકાર દ્વારા શરૂ કરાયેલો પ્રથમ સાર્વત્રિક રસીકરણ કાર્યક્રમોમાંનો એક હતો. આ કાર્યક્રમ હેઠળ, સતત ચાર મહિના સુધી રસીકરણના ચાર રાઉન્ડ હાથ ધરવામાં આવે છે. પ્રત્યેક રાઉન્ડ સાત દિવસ માટે રાખવામાં આવે છે. જેમાં રવિવાર અને જાહેર રજાના દિવસે નિયમિત રસીકરણના દિવસોનો સમાવેશ થાય છે.

આ મિશનનો ધ્યેય 2020 સુધીમાં રસીકરણ દરને 90 ટકા સુધી વધારવા અને જાળવી રાખવાનો હતો. સરકારે અત્યાર સુધીમાં મિશન ઈન્દ્રધનુષના 10 તબક્કાઓનું આયોજન કર્યું છે. દર વર્ષે, કાર્યક્રમનો ઉદ્દેશ 30 મિલિયન સગર્ભા માતાઓ અને 26 મિલિયન નવજાત શિશુઓને આવશ્યક રસી આપવાનો છે.

મિશન ઇન્દ્રધનુષ હેઠળ કયા વિસ્તારોને આવરી લેવામાં આવ્યા છે?

કાર્યક્રમનો પ્રથમ તબક્કો 7 એપ્રિલ, 2015ના રોજ શરૂ થયો હતો અને ચાર મહિના (એપ્રિલથી જુલાઈ) સુધી ચાલ્યો હતો. તે એક ‘કેચ-અપ ઝુંબેશ’ તરીકે શરૂ થયું અને તેનો ઉદ્દેશ્ય સાત અટકાવી શકાય તેવા રોગો – ડિપ્થેરિયા, હૂપિંગ કફ, ટિટાનસ, પોલિયો, ટ્યુબરક્યુલોસિસ, ઓરી અને હેપેટાઇટિસ સામે બાળકોને રસી આપવાનો હતો. આ સાત રોગોનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે મેઘધનુષના સાત રંગો પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા, તેથી કાર્યક્રમનું નામ મિશન ઈન્દ્રધનુષ રાખવામાં આવ્યું હતું.

મિશન ઇન્દ્રધનુષના પ્રથમ તબક્કાનો ઉદ્દેશ્ય એવા 201 ઉચ્ચ-અગ્રતા ધરાવતા જિલ્લાઓને આવરી લેવાનો હતો જ્યાં મોટી સંખ્યામાં બાળકો કાં તો આંશિક રીતે રસીકરણ કરવામાં આવ્યા હતા અથવા જ્યાં બાળકો આ આરોગ્ય સુવિધાથી વંચિત હતા. જાપાનીઝ એન્સેફાલીટીસ અને હીમોફીલસ ઈન્ફલ્યુએન્ઝા ટાઈપ બી સામે રક્ષણ આપતી રસીઓ પણ પસંદગીના જિલ્લાઓમાં બાળકોને આપવામાં આવી હતી.

ચોથા તબક્કાની શરૂઆતમાં આઠ પૂર્વોત્તર રાજ્યો

મિશન ઇન્દ્રધનુષનો બીજો તબક્કો 7 ઓક્ટોબર, 2015ના રોજ શરૂ થયો હતો અને તેમાં દેશના 352 જિલ્લાઓને આવરી લેવામાં આવ્યા હતા, જેમાંથી 279 મધ્યમ કેન્દ્રીય જિલ્લાઓ હતા અને બાકીના 73 તબક્કા-1ના ઉચ્ચ કેન્દ્રિત જિલ્લાઓ હતા. કાર્યક્રમનો ત્રીજો તબક્કો 7 એપ્રિલ 2016ના રોજ શરૂ થયો હતો. જેમાં 216 જિલ્લાઓને આવરી લેવામાં આવ્યા હતા અને ચોથો તબક્કો 7 ફેબ્રુઆરી 2017ના રોજ શરૂ થયો હતો. ચોથા તબક્કાની શરૂઆતમાં આઠ પૂર્વોત્તર રાજ્યો – અરુણાચલ પ્રદેશ, આસામ, મણિપુર, મેઘાલય, મિઝોરમ, નાગાલેન્ડ, સિક્કિમ અને ત્રિપુરાને આવરી લેવામાં આવ્યા હતા. આ પછી 7મી એપ્રિલ, 2017ના રોજ આ કાર્યક્રમ દેશના બાકીના ભાગો માટે શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો.

સત્તાવાર આંકડાઓ અનુસાર, કુલ 528 જિલ્લાઓને ચાર તબક્કામાં આવરી લેવામાં આવ્યા હતા. જેમાં 2.53 કરોડથી વધુ બાળકો અને લગભગ 68 લાખ ગર્ભવતી મહિલાઓને રસી આપવામાં આવી હતી. આ ઝુંબેશને કારણે પ્રથમ ચાર તબક્કાઓ દરમિયાન વાર્ષિક રસીકરણ દર 1 ટકાથી વધીને 6.7 ટકા થયો છે.

ઓગસ્ટ 2017 પછી, સરકારે મિશન ઇન્દ્રધનુષના વધુ છ તબક્કાઓનું આયોજન કર્યું હતું. જેમાં, સરકારી ડેટા અનુસાર, પાંચમા તબક્કાની શરૂઆતથી લગભગ 4 કરોડ બાળકો અને લગભગ 1 કરોડ સગર્ભા સ્ત્રીઓને રસી આપવામાં આવી છે.

કોવિડ 19 રોગચાળા વચ્ચે, ફેબ્રુઆરી-માર્ચ 2021 વચ્ચે કાર્યક્રમ હેઠળ 9.5 લાખ બાળકો અને 2.2 લાખ સગર્ભા સ્ત્રીઓ અને એપ્રિલ 2021 અને ફેબ્રુઆરી 2022 વચ્ચે 30 લાખ બાળકોને રસી આપવામાં આવી હતી.

ઇન્ટેન્સિફાઇડ મિશન ઇન્દ્રધનુષ શું છે (IMI- ઇન્ટેન્સિફાઇડ મિશન ઇન્દ્રધનુષ)

મિશન ઇન્દ્રધનુષના ચાર તબક્કાઓ હોવા છતાં, પસંદગીના જિલ્લાઓ/શહેરોના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સંપૂર્ણ રસીકરણ કાર્યક્રમની પ્રગતિ ધીમી રહી છે. જ્યારે શહેરી વિસ્તારોમાં ખૂબ જ હળવી વૃદ્ધિ જોવા મળી છે. તેથી, ઓગસ્ટ 2017માં સઘન મિશન ઇન્દ્રધનુષનો પ્રથમ તબક્કો હતો. 173 જિલ્લાઓમાં (121 જિલ્લાઓ, 16 રાજ્યોમાં 17 શહેરો અને પૂર્વોત્તર રાજ્યોમાં 52 જિલ્લાઓ) માં હાથ ધરવામાં આવી હતી. પ્રથમ તબક્કામાં, ઓક્ટોબર 2017થી જાન્યુઆરી 2018 સુધી 7 દિવસ માટે રસીકરણના સતત ચાર રાઉન્ડ હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા.

2014માં મિશન ઇન્દ્રધનુષ હેઠળ પરિકલ્પના મુજબ ડિસેમ્બર 2020ના બદલે ડિસેમ્બર 2018 સુધીમાં સંપૂર્ણ રસીકરણ પ્રાપ્ત કરવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે.

ડિસેમ્બર 2019-માર્ચ 2020 વચ્ચે મિશન ઇન્દ્રધનુષ 2.0 શરૂ કર્યું

દેશમાં રસીકરણના દરમાં વધારો કરવા માટે, સરકારે ડિસેમ્બર 2019-માર્ચ 2020 વચ્ચે મિશન ઇન્દ્રધનુષ 2.0 શરૂ કર્યું. તેનો ઉદ્દેશ્ય 27 રાજ્યોના 272 જિલ્લાઓમાં અને ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારના બ્લોક સ્તરે (652 બ્લોક) દુર્ગમ અને આદિવાસી વસ્તીમાં સંપૂર્ણ રસીકરણ કવરેજનું લક્ષ્ય હાંસલ કરવાનો છે. મિશન ઇન્દ્રધનુષ 2.0 હેઠળ, રવિવાર અને રજાઓ સિવાય નિયમિત રસીકરણના દિવસોમાં રસીકરણના ચાર રાઉન્ડ હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા.

ફેબ્રુઆરી 2022માં કેન્દ્રીય આરોગ્ય પ્રધાન મનસુખ માંડવિયાએ રસીકરણના ત્રણ રાઉન્ડ સાથે દેશના 33 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 416 જિલ્લાઓમાં ઇન્ટેન્સિફાઇડ મિશન ઇન્દ્રધનુષ 4.0 શરૂ કર્યું.

મિશન ઇન્દ્રધનુષ કેટલું સફળ રહ્યું છે?

આ અભિયાનની શરૂઆત સાથે, સરકારે 2020 સુધીમાં 90 ટકા સંપૂર્ણ રસીકરણ હાંસલ કરવાનો લક્ષ્યાંક રાખ્યો હતો, તે હજુ સુધી પૂર્ણ થયો નથી. જો કે, 2014માં પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો ત્યારથી સંપૂર્ણ રસીકરણના દરમાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે. આ લક્ષ્‍યાંક પૂરા ન થવાનું એક મોટું કારણ કોવિડ 19 દરમિયાન લાદવામાં આવેલા નિયંત્રણો હતા. તેમ છતાં, NFHS-5 ડેટા અનુસાર, 12-23 મહિનાના બાળકોમાં સંપૂર્ણ રસીકરણ 2019 અને 2021 વચ્ચે વધીને 76.4 ટકા થયું છે. જ્યારે NFHS-4માં ભારતમાં સંપૂર્ણ રસીકરણનો દર 65.2 ટકા અંદાજવામાં આવ્યો હતો. 2014માં પોલિયો નાબૂદી અને 2015માં માતા અને નવજાત બાળકનું રસીકરણ આ કાર્યક્રમના બે મહત્વપૂર્ણ સીમાચિહ્નો છે.