જ્યારે 92 વર્ષ જૂની પરંપરા પર લાગ્યું પૂર્ણવિરામ…7 મુદ્દામાં સમજો બજેટ રજૂ કરવાની પદ્ધતિમાં કેટલો આવ્યો બદલાવ

ભારતના નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ છઠ્ઠી વખત સામાન્ય બજેટ રજૂ કરવા જઈ રહ્યા છે. આ વર્ષનું બજેટ વચગાળાનું હશે. બજેટને લગતી કેટલીક પરંપરાઓ દાયકાઓથી ચાલી રહી છે, જેમ કે બજેટ રજૂ કરવાના થોડાં દિવસો પહેલા હલવો સમારંભ થયો હતો. આવી ઘણી પરંપરાઓ છે જે સમય સાથે બદલાઈ છે. સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. દેશના પ્રથમ નાણામંત્રી આરકે સન્મુખમ ચેટ્ટીએ સાંજે 5 વાગ્યે રજૂ કર્યું હતું.

આજે પણ બજેટમાં સરકારની કમાણી અને ખર્ચનો હિસાબ હોય છે. જો કે સમય સાથે બજેટ રજૂ કરવાની પરંપરા બદલાઈ છે. ચાલો આવા જ કેટલાક ફેરફારો પર એક નજર કરીએ.

1- શરૂ થયો ઈન્કમ ટેક્સ

ભારતમાં 164 વર્ષ પહેલા બજેટની શરૂઆત થઈ હતી. અહેવાલો અનુસાર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 18 ફેબ્રુઆરી, 1860 ના રોજ જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. જેમ્સ અવિભાજિત ભારતમાં વાઇસરોય લોર્ડ કેનિંગની કાઉન્સિલમાં નાણાંકીય સભ્ય હતા. તેમનું બજેટ ઘણી રીતે ઐતિહાસિક હતું. 1858માં ભારતનો વહીવટ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની પાસેથી બ્રિટિશ ક્રાઉનના હાથમાં આવ્યો.

આ બજેટમાં આવકવેરાનો કાયદો લાવવામાં આવ્યો હતો. તે બ્રિટિશ રાજની કમાણી વધારવા માટે લાવવામાં આવ્યું હતું. જો કે વિલ્સને દલીલ કરી હતી કે બ્રિટિશ સરકારે ભારતીયોને વેપાર કરવા માટે સલામત વાતાવરણ પૂરું પાડ્યું હતું. તેથી તેમની પાસેથી ફી તરીકે આવકવેરો વસૂલવો વ્યાજબી હતો.

2- હિન્દીમાં પણ આવ્યું બજેટ

1947 થી 1955 સુધી બજેટ ફક્ત અંગ્રેજીમાં જ રજૂ કરવામાં આવતું હતું. 1955-56થી સરકારે તેને હિન્દીમાં પણ પ્રકાશિત કરવાનું શરૂ કર્યું. આ ફેરફારનો શ્રેય સીડી દેશમુખને જાય છે, જેઓ ભારતના ત્રીજા નાણામંત્રી હતા. હિન્દીમાં બજેટ પ્રકાશિત કરવાથી તે સામાન્ય લોકો માટે સુલભ બન્યું છે. ત્યારથી બજેટ ભાષણ હિન્દી અને અંગ્રેજી બંને ભાષામાં તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે.

3- બજેટ સાંજને બદલે સવારે રજૂ થવા લાગ્યું

1999 સુધી બજેટ સાંજે રજૂ થતું હતું. અંગ્રેજોના શાસનકાળથી આ પરંપરા ચાલી આવી હતી. આ બ્રિટનના ટાઇમ ઝોન અનુસાર કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યાં બજેટ સવારે 11 વાગ્યે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તે મુજબ, ભારતમાં બજેટ સાંજે 5 વાગ્યે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ 1999માં અટલ બિહારી વાજપેયીની સરકારે તેને બદલી નાખ્યું. આ પરંપરાને તોડીને તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ સવારે 11 વાગ્યે દેશ સમક્ષ બજેટ રજૂ કર્યું હતું.

4 – બજેટ માટે ફેબ્રુઆરીની પહેલી તારીખ

હાલમાં બજેટ 1 ફેબ્રુઆરીએ સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવે છે. જો કે થોડાં વર્ષો પહેલા સુધી આવું નહોતું. અગાઉ પણ ફેબ્રુઆરી મહિનામાં બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હતું, પરંતુ મહિનાની છેલ્લી તારીખ એટલે કે 28 કે 29 તારીખે રજૂ કરવામાં આવતું હતું. 2017માં તત્કાલિન નાણામંત્રી અરુણ જેટલીએ પહેલીવાર 1 ફેબ્રુઆરીએ બજેટ રજૂ કર્યું હતું. ત્યારથી બજેટની તારીખ એક જ રહી છે.

5 – રેલવે બજેટ રજૂ કરવાની 92 વર્ષ જૂની પરંપરાનો અંત આવ્યો

2017માં તત્કાલિન નાણામંત્રી અરુણ જેટલીના બજેટમાં બીજી પરંપરા બદલવામાં આવી હતી. રેલવે અને સામાન્ય બજેટ એકસાથે રજુ થવા લાગ્યા.આ પહેલા રેલવે બજેટ અલગથી રજુ થતું હતું. તેની શરૂઆત બ્રિટિશ સરકારે 1924માં કરી હતી. તે સમયે સરકારની આવકનો મોટો હિસ્સો રેલવેમાંથી આવતો હતો. અહેવાલો અનુસાર રેલવે બજેટ કુલ કેન્દ્રીય બજેટના 80 ટકાથી વધુ હતું.

બાદમાં રેલવે બજેટનો હિસ્સો ઘટતો રહ્યો. 1 ફેબ્રુઆરી, 2017ના રોજ અરુણ જેટલીએ સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ સંયુક્ત બજેટ રજૂ કર્યું. આ સાથે 92 વર્ષથી ચાલી આવતી પરંપરાનો અંત આવ્યો.

6- ચામડાની બ્રીફકેસમાંથી વહી ખાતા

ગયા વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ નિર્મલા સીતારમણ લાલ ખાતાવહી સાથે સંસદમાં આવે તેવી અપેક્ષા છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં જ હિસાબ-કિતાબની પરંપરા શરૂ થઈ છે. અગાઉ ચામડાની બ્રીફકેસમાં બજેટ પેપર્સ રાખવાની પરંપરા હતી. ખરેખર બજેટ શબ્દ ફ્રેન્ચ શબ્દ Bougette પરથી આવ્યો છે. બુજે એટલે ચામડાની થેલી.

ભારતના પ્રથમ બજેટથી ચામડાની બેગમાં બજેટ પેપર રાખવાની પરંપરા છે. 1947ના પ્રથમ બજેટ માટે લાલ ચામડાની બ્રીફકેસનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. બાદમાં કેટલાક મંત્રીઓએ બજેટ પેપર્સ કાળા બ્રીફકેસમાં અને કેટલાક અન્ય ડિઝાઇનની બેગમાં રાખ્યા હતા. જો કે, ચામડાનો ઉપયોગ હંમેશા બેગ અને બ્રીફકેસ માટે થતો હતો. વર્ષ 2019માં નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે આ પરંપરા બદલી છે. તેમણે પ્રથમ વખત પરંપરાગત ચામડાની બ્રીફકેસને બદલે લાલ ખાતાવહીમાં બજેટ રજૂ કર્યું હતું.

7- અને હવે પેપરલેસ બજેટ

2021નું બજેટ રજૂ કરતી વખતે નિર્મલા સીતારમણે બીજી પરંપરા શરૂ કરી છે. કોરોના કાળના આ બજેટમાં નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે દેશનું પ્રથમ ‘પેપરલેસ બજેટ’ રજૂ કર્યું હતું. સેંકડો કાગળોની જગ્યા એક ટેબ્લેટે લઈ લીધી છે. ત્યારથી સીતારમણ પોતાના ટેબલેટમાંથી જ બજેટ વાંચે છે.