આઝાદીના 75 વર્ષ બાદ હવે ભારત વિશ્વની ત્રીજી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બનવા તરફ વધી રહ્યુ છે આગળ

1965માં ભારત(India)માં અમેરિકી સરકારના અમેરિકન સંસાધન અર્થશાસ્ત્રી લેસ્ટર બ્રાઉને ભારતમાં અનાજના ઉત્પાદનની ગણતરી કરતી વખતે અને ખાદ્યપદાર્થોની અછતને કારણે થનારી વિનાશની આશંકા સાથે તેમની સમગ્ર કારકિર્દી દાવ પર લગાવી દીધી હતી અને યુએસ સરકારને સૌથી મોટી શિપમેન્ટ માટે ખોરાક તૈયાર હતો. હવે વર્ષ 2022માં એ જ ભારત વિશ્વના ઘણા દેશોને ચોક્કસ ખાદ્ય સંકટમાંથી બચાવી રહ્યું છે. છેલ્લા 7 દાયકાથી વધુ સમયમાં ભારત વિશ્વના સૌથી ગરીબ દેશમાંથી વિશ્વનું સૌથી ઝડપથી વિકસતું અર્થતંત્ર બની ગયું છે અને હાલમાં દેશ વિશ્વની ટોચની 3 અર્થવ્યવસ્થા (Economy)માં સામેલ થવા તરફ આગળ વધી રહ્યો છે. દાયકાઓથી ભારતીયોની મહેનત અને સમર્પણ આ સફળતાનું મુખ્ય કારણ છે. જાણો છેલ્લા 75 વર્ષમાં દેશની અર્થવ્યવસ્થામાં શું બદલાવ આવ્યો છે.

છેલ્લા 75 વર્ષમાં ભારતની અર્થવ્યવસ્થાનો કેટલો વિકાસ થયો?

વર્ષ 1947માં જ્યારે ભારત આઝાદ થયું ત્યારે તેની જીડીપી માત્ર 2.7 લાખ કરોડ રૂપિયા હતી. જે વિશ્વના જીડીપીના 3 ટકા કરતા પણ ઓછો હતો. હાલમાં વાસ્તવિક જીડીપી 150 લાખ કરોડ રૂપિયાની નજીક છે. એટલે કે જીડીપીમાં 55 ગણો વધારો થયો છે. વિશ્વના જીડીપીમાં તેનો હિસ્સો 2024 સુધીમાં 10 ટકાથી વધી જવાનો અંદાજ છે. છેલ્લા 75 વર્ષમાં ભારતના જીડીપીમાં લાંબા સમય સુધી સતત વૃદ્ધિનો ટ્રેન્ડ જોવા મળ્યો છે. માત્ર ત્રણ જ પ્રસંગો એવા છે જ્યારે અર્થવ્યવસ્થાનો વિકાસ શૂન્યથી નીચે રહ્યો છે. પ્રથમ વખત 1965 દરમિયાન બીજી વખત 1979 દરમિયાન અને ત્રીજી વખત 2020માં મહામારી દરમિયાન અર્થતંત્રમાં ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો. જો આપણે 1960થી 2021 સુધીના જીડીપી વૃદ્ધિના આંકડા જોઈએ તો 1966 પહેલા સરેરાશ વૃદ્ધિ 4ની નીચે હતી. ટકા તે જ સમયે, 2015થી સરેરાશ વૃદ્ધિ 6 ટકાથી ઉપર રહી છે.

અર્થતંત્ર કેવું હતું

વર્લ્ડ બેંકના રિપોર્ટમાં જાહેર કરાયેલા આંકડાઓ પર નજર કરીએ તો સમય જતાં ભારતીય અર્થતંત્રની મજબૂતાઈ સ્પષ્ટપણે જોવા મળે છે. અર્થવ્યવસ્થામાં આવેલા ઉતાર-ચઢાવ પર નજર કરીએ તો 1992થી ભારતીય અર્થવ્યવસ્થામાં સ્થિર વલણ જોવા મળી રહ્યું છે. 1947 અને 1980 ની વચ્ચે અર્થતંત્રની વૃદ્ધિ 9 ટકાથી -5 ટકાની રેન્જમાં હતી. એટલે કે એમાં ખૂબ જ તીવ્ર ઉતાર-ચઢાવ હતા. 1980થી 1991 દરમિયાન ભારતીય અર્થતંત્ર વધુ સુધર્યું. આ દરમિયાન અર્થવ્યવસ્થા એક વખત પણ શૂન્યથી નીચે ન પહોંચી અને તેનો રેકોર્ડ 9 ટકાથી વધુ વૃદ્ધિ નોંધાવી. બીજી તરફ મહામારીના યુગને છોડી દઈએ તો 1992થી 2019 સુધી જીડીપી ગ્રોથ 4થી 8 ટકાની રેન્જમાં રહ્યો છે. એટલે કે સમય જતાં ભારતીય અર્થતંત્ર સ્થિર અને મજબૂત રહ્યું છે.

ગરીબોની હાલત કેવી હતી

દેશમાં ગરીબોની સંખ્યામાં ઘટાડો એ 75 વર્ષની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધી છે. જ્યારે ભારત આઝાદ થયું, ત્યારે દેશની 70 ટકા વસ્તી અત્યંત ગરીબીમાં જીવી રહી હતી. 1977 સુધીમાં આ સંખ્યા ઘટીને 63 ટકા થઈ ગઈ હતી. 1991ના સુધારા સાથે દેશમાં પ્રથમ વખત, અડધી વસ્તી ગરીબી રેખાની ઉપર પહોંચી ગઈ. 2011ના આંકડા મુજબ દેશમાં 22.5 ટકા લોકો અત્યંત ગરીબીમાં જીવી રહ્યા હતા. લેબર ફોર્સ સર્વે 2020-21 અનુસાર નાણાકીય વર્ષ 2021ના ​​અંત સુધીમાં ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકોની સંખ્યા ઘટીને 18 ટકાથી નીચે આવી જશે.

સર્વેના આ અંદાજો વિશ્વ બેંક અને આઈએમએફના અંદાજો જેવી જ દિશામાં છે. દેશમાં 20 ટકાથી નીચે ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકોનો અંદાજ કોણે આપ્યો છે. જો તમે UNESCAPના 2017ના રિપોર્ટ પર નજર નાખો તો 1990થી 2013ની વચ્ચે જ ભારતમાં લગભગ 170 મિલિયન લોકો ગરીબી રેખામાંથી બહાર નીકળી ગયા છે. હાલમાં રોગચાળાને કારણે ગરીબોની સંખ્યામાં થોડું દબાણ છે, જો કે યુએનના અહેવાલમાં માની લેવામાં આવ્યું છે કે ભારતની સ્થિતિ અન્ય વિકાસશીલ દેશો કરતાં વધુ સારી હશે.

વિદેશી મુદ્રા ભંડાર ક્યાં પહોંચ્યો?

હાલમાં, વિશ્વભરની અર્થવ્યવસ્થાઓની તાકાત નક્કી કરવામાં આવે છે કે તેની પાસે કેટલું વિદેશી મુદ્રા ભંડાર છે, ભારતે આ બાબતમાં ખૂબ જ ઝડપી વૃદ્ધિ નોંધાવી છે. દેશનું વિદેશી મુદ્રા ભંડાર હાલમાં રૂ. 46 લાખ કરોડથી ઉપર પહોંચી ગયું છે, જે વિશ્વની પાંચમી સૌથી મોટી અનામત છે. જો કે આઝાદી પછી દેશની સ્થિતિ આ બાબતમાં ઘણી નબળી હતી. 1950-51માં દેશનું ફોરેક્સ રિઝર્વ માત્ર 1029 કરોડ રૂપિયાના સ્તરે હતું. 1991 સુધીમાં વિદેશી મુદ્રા ભંડારની સ્થિતિ અત્યંત નાજુક બની ગઈ હતી. આ સમય દરમિયાન એક સમય એવો આવ્યો જ્યારે ભારત પાસે માત્ર 3 અઠવાડિયાની આયાત જેટલું જ વિદેશી હૂંડિયામણ અનામત હતું. આ કટોકટીના કારણે દેશમાં સુધારાઓ શરૂ થયા અને તેનો ફાયદો એ થયો કે હાલમાં દેશનું વિદેશી હૂંડિયામણ ભંડાર ઈંધણનું ઊંચું બિલ હોવા છતાં 10 મહિનાથી વધુના આયાત બિલ માટે પૂરતું છે.

ભારતીય રૂપિયો ક્યાં પહોંચ્યો?

હાલમાં ભારતીય રૂપિયો તેના અત્યાર સુધીના સૌથી નીચલા સ્તરે એટલે કે 80ના સ્તરની નજીક છે. જો કે ડોલર સામે ચલણમાં આ ઘટાડો તમામ અર્થતંત્રોમાં જોવા મળી રહ્યો છે અને તેને સ્થાનિક અર્થવ્યવસ્થાના પ્રદર્શન સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી. જો કે દેશમાં એવા ઘણા પ્રસંગો હતા, જ્યારે ઘરેલું નબળાઈને કારણે રૂપિયાનું અવમૂલ્યન થયું હતું. તમને જણાવી દઈએ કે 1947માં ભારતીય રૂપિયો ડોલરની બરાબર હતો. સપ્ટેમ્બર 1949માં પ્રથમ વખત રૂપિયાનું મૂલ્ય વધારીને 4.75 રૂપિયા પ્રતિ ડોલર કરવામાં આવ્યું હતું.

જૂન 1966માં રૂપિયાની કિંમતમાં 36 ટકાનો ઘટાડો થયો અને એક ડોલર 7 રૂપિયા થયો. તે આનાથી વધુ બન્યું, 1991ની આર્થિક કટોકટી દરમિયાન ત્રીજી વખત રૂપિયાનું મૂલ્ય બે તબક્કામાં ઘટાડવામાં આવ્યું અને રૂપિયો લગભગ 25 રૂપિયા પ્રતિ ડૉલર સુધી પહોંચી ગયો. જો કે છેલ્લા 75 વર્ષમાં વેપાર ખાધ, યુદ્ધ, તેલની કિંમતની કટોકટી, આર્થિક મંદી જેવા કારણોને લીધે રૂપિયામાં સતત ઘટાડો થતો રહ્યો અને તે હવે 80ના સ્તરે આવી ગયો છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર ક્યાં પહોંચ્યો?

જો આપણે સરકાર દ્વારા આપવામાં આવેલા આંકડાઓ પર નજર કરીએ તો 1950-51માં ભારતે $1.27 બિલિયનની આયાત કરી હતી અને $1.26 બિલિયનની નિકાસ કરી હતી. 1975-76માં, આયાત વધીને $6.08 બિલિયન અને નિકાસ વધીને $4.66 બિલિયન થઈ. 1990-91માં આર્થિક સુધારા દરમિયાન, ભારતની આયાત $24 બિલિયનની નજીક હતી, જ્યારે નિકાસ $18 બિલિયનને વટાવી ગઈ હતી. વર્ષ 2002 સુધીમાં આયાત $50 બિલિયનને વટાવી ગઈ હતી, જ્યારે નિકાસ લગભગ $44 બિલિયનના સ્તરે હતી. વર્ષ 2021-22માં ભારતની કુલ નિકાસ $670 બિલિયનના સ્તરે હતી, જ્યારે આયાત $756 બિલિયનના સ્તરે પહોંચી હતી. એટલે કે છેલ્લા 75 વર્ષોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારમાં ભારતનો હિસ્સો સતત વધ્યો છે અને 2000 પછી તેમાં વધુ વધારો નોંધાયો છે.